Δευτέρα 30 Ιουλίου 2012

Η οικογένεια Φρίντμαν

Leave a Comment

(Όπως δημοσιεύτηκε στο περιοδικό The Books’ Journal – Τεύχος 21, Ιούλιος 2012)
“The colony was called Libertatia and was placed under Articles drawn up by Captain Mission.”
William Burroughs, Cities of the Red Night
Αν πιστέψει κανείς τη Ναόμι Κλάιν και τους οπαδούς της, πίσω από κάθε καταστροφή της σύγχρονης ιστορίας του πλανήτη βρίσκεται η διαβρωτική επιρροή των ιδεών του Μίλτον Φρίντμαν: δικτατορίες, πόλεμοι, οικονομικές κρίσεις, τρομοκρατικές ενέργειες, καταπιεστικές κυβερνήσεις, αιματηρές εξεγέρσεις. Καθετί σκοτεινό και βάρβαρο συντάσσεται με το σατανικό γκουρού του νεοφιλελευθερισμού με απώτερο στόχο την απόλυτη κυριαρχία των αγορών και την καταστροφή κάθε κοινωνικής δομής. Κάθε πολιτικό κίνημα φαίνεται να έχει ανάγκη μια προσωποποίηση του εχθρού του και το πρόσωπο του Φρίντμαν έχει βρεθεί στο στόχαστρο των περισσότερων αντιδραστικών οργανώσεων της εποχής μας: αντικαπιταλιστές, οργανώσεις κατά της παγκοσμιοποίησης, κομουνιστικά κόμματα, εθνικιστές, συντηρητικοί. Και μάλλον όχι τυχαία. Ο κόσμος που υπερασπίζονται σίγουρα απειλείται από τις ιδέες που για περισσότερο από πενήντα χρόνια εκλαΐκευε και προωθούσε με βιβλία, άρθρα, εκπομπές στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο, διαλέξεις σε δεκάδες χώρες.

Ωστόσο, αν και το διασημότερο μέλος της, η συμβολή της οικογένειας Φρίντμαν στο χώρο των ιδεών της ελευθερίας δεν περιορίζεται στο έργο του Μίλτον Φρίντμαν. Και το βέβαιο είναι ότι ο Μίλτον δεν είναι καν ο πιο ριζοσπάστης της οικογένειας. Ας πάρουμε όμως την ιστορία από την αρχή.

Μίλτον Φρίντμαν

Πριν από ακριβώς πενήντα χρόνια, ο Μίλτον Φρίντμαν, ήδη καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Σικάγο, δημοσιεύει σε μορφή βιβλίου (με τη βοήθεια της συζύγου του Ρόουζ) μια σειρά διαλέξεων που, σε διάφορες μορφές, τον είχαν απασχολήσει την προηγούμενη δεκαετία. Το βιβλίο αυτό, με τίτλο ‘Καπιταλισμός κι Ελευθερία’ θα γίνει το πιο δημοφιλές έργο της καριέρας του κι ένα από τα κείμενα της πολιτικής φιλολογίας με τη μεγαλύτερη επιρροή στον κόσμο γύρω μας. Στις διαλέξεις αυτές, ο Φρίντμαν παρουσιάζει το βασικό σκελετό της πολιτικής του θεωρίας, ενώ προτείνει και άμεσα εφαρμόσιμες πολιτικές στις οποίες και θα επιμείνει σε όλη την πορεία του ως διανοούμενος και πολιτικός ακτιβιστής. Όπως γράφει, σε μια από τις πιο παρεξηγημένες φράσεις του έργου του, ένας από τους στόχους του βιβλίου ήταν να κρατήσει κάποιες επιλογές ανοιχτές «μέχρι οι περιστάσεις να οδηγήσουν στην αναγκαιότητα της αλλαγής»:
«Η δύναμη της αδράνειας είναι τεράστια – μια τυραννία του status quo – στις ιδιωτικές και κυρίως στις κυβερνητικές ρυθμίσεις. Μόνο μια κρίση – πραγματική ή θεωρητική – παράγει πραγματική αλλαγή. Όταν συμβεί μια τέτοια κρίση, οι δράσεις που λαμβάνονται εξαρτώνται από τις διαθέσιμες ιδέες. Αυτό, πιστεύω, είναι η βασική μας λειτουργία: να αναπτύσσουμε εναλλακτικές στις υπάρχουσες πολιτικές, να τις διατηρούμε ζωντανές και διαθέσιμες μέχρι το πολιτικά αδύνατο να γίνει πολιτικά αναπόφευκτο.»
Ακολουθώντας τη φιλελεύθερη παράδοση, ο Μίλτον Φρίντμαν ισχυρίζεται ότι δεν μπορεί να υπάρξει πολιτική ελευθερία δίχως οικονομική ελευθερία. Παρά τα όσα γράφονται εναντίον του, είναι ξεκάθαρος: αν και η οικονομική ελευθερία είναι απαραίτητη προϋπόθεση της πολιτικής ελευθερίας, δεν είναι αρκετή. Το κράτος είναι απαραίτητος μηχανισμός για την προστασία της ελευθερίας των πολιτών από εσωτερικές, ή εξωτερικές, απειλές. Τα σχολεία πρέπει να πάψουν να είναι κρατικά κατευθυνόμενα – διατηρώντας το δημόσιο χαρακτήρα της, η φιλελεύθερη πολιτεία χρηματοδοτεί την ίδια την παιδεία (κουπόνια εκπαίδευσης) και όχι τη σχολική γραφειοκρατία. Η θεσμοθέτηση ενός διχτύου ασφαλείας (μέσω της πολιτικής του αρνητικού φόρου εισοδήματος) εξασφαλίζει ότι κανείς πολίτης δεν θα βρεθεί στο κοινωνικό περιθώριο. Η αποποινικοποίηση της πορνείας και των ναρκωτικών οδηγούν στη μείωση των σχετικών κοινωνικών επιπτώσεων, αυξάνοντας ταυτόχρονα την ατομική ελευθερία των πολιτών. Το σύστημα υποχρεωτικής στράτευσης είναι ασύμβατο με μια ελεύθερη κοινωνία και πρέπει να αντικατασταθεί με εθελοντικό επαγγελματικό στρατό.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, είναι αλήθεια ότι υπήρξαν διάφοροι συντηρητικοί ηγέτες που ζήτησαν τη συμβουλή του ή θέλησαν να χρησιμοποιήσουν τη φήμη του ως αντίβαρο της ψυχροπολεμικής ‘σοσιαλιστικής απειλής’. Ελάχιστοι φυσικά τόλμησαν να εφαρμόσουν τις πολιτικές του προτάσεις. Με την εξαίρεση ίσως του Νίξον που κατήργησε την υποχρεωτική στράτευση στις ΗΠΑ, και των Ρέιγκαν/Θάτσερ που οι οικονομικές τους πολιτικές είχαν σαφώς άρωμα νεοφιλελευθερισμού – χωρίς όμως να είναι αρκετά πιστές στο όραμα του Φρίντμαν για να χαρακτηριστούν ως τέτοιες. Το στρατηγικό του λάθος ήταν πιθανά ότι συστρατεύτηκε με ένα πολιτικό χώρο που δεν είχε τη δυνατότητα να ξεφύγει από τις συντηρητικές του καταβολές και να υποστηρίξει το φιλελεύθερο όραμά του πέρα από το χώρο της καθαρά οικονομικής δραστηριότητας.

Νταίηβιντ Φρίντμαν 

Ο Μίλτον Φρίντμαν πίστευε ότι η κρατική παρέμβαση είναι αναποτελεσματική, οδηγεί σε στρεβλώσεις και πρέπει να καταργηθεί σε αρκετές πτυχές της οικονομικής και κοινωνικής μας ζωής. Ο γιος του, Νταίηβιντ Φρίντμαν, προχωρά ένα βήμα πιο κάτω: η κρατική παρέμβαση είναι αναποτελεσματική και πρέπει να καταργηθεί σε κάθε πτυχή της οικονομικής και κοινωνικής μας ζωής. Το 1973, εννιά μόλις χρόνια μετά την κυκλοφορία του ‘Καπιταλισμός κι Ελευθερία’, ο Νταίηβιντ δημοσιεύει τη ‘Μηχανική της Ελευθερίας’.

Επηρεασμένος σαφώς από το έργο του πατέρα του, ο Νταίηβιντ Φρίντμαν θεμελιώνει την αναρχοκαπιταλιστική ουτοπία με όρους πολιτικής αποτελεσματικότητας. Η κατάργηση του κράτους δεν είναι ηθική επιλογή, ούτε αναγκαία συνέπεια των φυσικών δικαιωμάτων των πολιτών (όπως ισχυριζότανε μέχρι τότε διάφοροι αναρχικοί διανοητές). Πολύ απλά, το κράτος είναι ασύμφορο. Δεν υπάρχει καμία ανθρώπινη δραστηριότητα που μπορεί να εξελιχθεί αποτελεσματικότερα μέσω της κρατικής παρέμβασης από ότι θα μπορούσε αν οι πολίτες ήταν ελεύθεροι να ακολουθήσουν τις ατομικές τους επιλογές. Εκεί που ο πατέρας Μίλτον ήθελε τον περιορισμό της κρατικής παρεμβατικότητας, ο Νταίηβιντ οραματίζεται την πλήρη (αν και σταδιακή) εξαφάνισή της. Εφαρμοσμένη επιστημονική φαντασία από τη μία μεριά, σκληρή κριτική του κρατισμού από την άλλη, η ‘Μηχανική της Ελευθερίας’ περιγράφει το δρόμο προς μια ελευθεριακή ουτοπία, ένα ριζοσπαστικό καπιταλισμό.

Η αναρχοκαπιταλιστική ωστόσο κοινωνία του Νταίηβιντ Φρίντμαν δεν είναι μια καθαρά αναρχική κοινωνία με την έννοια της πλήρους απουσίας νόμων. Νόμοι υπάρχουν, όπως και υπάρχουν οι φορείς που επιβλέπουν την τήρησή τους. Μόνο που δεν υπάρχει πια κρατικό μονοπώλιο στη νομοθεσία ή την ασφάλεια. Υπάρχουν φορείς, εταιρίες νομοθεσίας και ασφάλειας, τους οποίους οι πολίτες επιλέγουν σύμφωνα με τις προτιμήσεις τους και συνάπτουν συμβόλαια μαζί τους για την προστασία τους και τη διαφύλαξη των συμφωνιών τους με άλλους πολίτες.  Ενδο-εταιρικές διαφορές επιλύονται σύμφωνα με τη χάρτα της νομικής εταιρίας που έχουν υπογράψει οι συνδρομητές της. Δια-εταιρικές διαφορές επιλύονται μεταξύ των εταιριών οι οποίες έχουν φυσικά κάθε κίνητρο να επιζητούν αποδοτικές, αλλά και ειρηνικές λύσεις (η βία στοιχίζει). Ο ανταγωνισμός μεταξύ των νομικών φορέων οδηγεί σε διαρκώς βελτιούμενα νομικά συστήματα κι ο νομικός πολιτισμός εξελίσσεται ακολουθώντας τους κανόνες της ελεύθερης αγοράς.

Πάτρι Φρίντμαν

Όπως κάθε ουτοπία, έτσι κι η αναρχοκαπιταλιστική κοινωνία του Νταίηβιντ Φρίντμαν είναι καταδικασμένη να παραμείνει στο χώρο των θεωρητικών ασκήσεων. Όπως πολύ σωστά είχε επισημάνει ο πατέρας του, «η δύναμη της αδράνειας είναι τεράστια»: είναι πρακτικά αδύνατο να αρνηθούν οι πολίτες κάποιας χώρας παραδόσεις και θεσμούς αιώνων, για να δοκιμάσουν τόσο ριζοσπαστικές ιδέες. Ακόμη κι αν υπήρχαν αρκετοί άνθρωποι που θα θέλανε να ακολουθήσουν μια τέτοια πολιτική περιπέτεια, κάθε σημείο της γης ανήκει ήδη σε κάποια κρατική οντότητα με σχηματισμένο νομικό πλαίσιο και πολιτικές παραδόσεις. Ή μήπως όχι;


Ο γιος του Νταίηβιντ, Πάτρι Φρίντμαν, βρήκε τη λύση το 1998 σε ένα άρθρο του Γουέιν Γκράμλιτς: πλωτές πολιτείες. Η θάλασσα, πέρα από την ακτίνα των ΑΟΖ, παραμένει το μόνο κομμάτι της γης έξω από των έλεγχο των κρατών. Στο όραμα του Πάτρι, κάθε «πολίτης» (με την όσο πιο χαλαρή γίνεται έννοια του όρου) είναι ιδιοκτήτης μιας πλωτής έκτασης/κατοικίας η οποία συνδέεται με άλλες σχηματίζοντας πλωτές πολιτείες. Κάθε τέτοια πολιτεία έχει το δικό της σύστημα διακυβέρνησης, νομικό περιβάλλον και τρόπο οργάνωσης. Όσο περισσότερες από αυτές τις πλωτές πολιτείες σχηματιστούν, τόσο μεγαλύτερος ο ανταγωνισμός μεταξύ τους. Κι όταν κάποιος πλωτός πολίτης διαφωνήσει με τους συνπλωτίτες του, παίρνει απλά την πλωτή ιδιοκτησία του και σαλπάρει για να τη συνδέσει με όποια άλλη πολιτεία θελήσει. Οι πολιτείες που αποτυγχάνουν, χάνουν σιγά-σιγά τους πολίτες τους και παρακμάζουν. Οι πολιτείες που καταφέρνουν να προσελκύσουν κι άλλους πολίτες, αυξάνονται και ισχυροποιούνται.

Κάνουμε έτσι ένα ακόμη βήμα παρακάτω στη σκέψη της οικογένειας Φρίντμαν: ελεύθερος ανταγωνισμός μεταξύ συστημάτων διακυβέρνησης στα διεθνή χωρικά ύδατα. Κι αν ακούγεται η ιδέα αυτή πολύ εξωτική για να έχει ελπίδες υλοποίησης, οι Φρίντμαν/Γράμλιτς έχουν ήδη ξεκινήσει την αναζήτηση χρηματοδότησης. Αναμένουν δε ότι, μέσα στα επόμενα δύο χρόνια, οι άνθρωποι που θα κατοικούν στις πρώτες πρότυπες πλωτές πολιτείες θα ξεπερνούν τους 150.

Η δύναμη της αδράνειας 

Δεν υπάρχει τίποτα πιο άχαρο και βαρετό στην εξέλιξη του πολιτικού μας πολιτισμού από αυτή την καταραμένη «δύναμη της αδράνειας». Η οικογένεια Φρίντμαν επιμένει να την πολεμά εδώ και περισσότερο από πενήντα χρόνια. Από το νεοφιλελευθερισμό του Μίλτον Φρίντμαν και τον αναρχοκαπιταλισμό του Νταίηβιντ, μέχρι και τις πλωτές κοινότητες του Πάτρι, η οικογένεια Φρίντμαν αναζητά διαρκώς μεθόδους για να παρακάμψει τον έμφυτο συντηρητισμό μας. Δεν είναι πάντα επιτυχημένοι, αλλά φαίνονται αποφασισμένοι να μην τα παρατήσουν.

Περιμένω με αγωνία τις ιδέες και της επόμενης γενιάς Φρίντμαν.