Τετάρτη 26 Δεκεμβρίου 2012

Ποιος φοβάται το Μίλτον Φρίντμαν;

1 comment
Το κείμενο της σύντομης παρέμβασής μου (στο Institute of Diplomacy & Global Affairs) με θέμα το Milton Friedman, βασισμένο σε παλαιότερο κείμενο που είχα γράψει για το the books' journal.  

Αν πιστέψει κανείς τη Ναόμι Κλάιν και τους οπαδούς της, πίσω από κάθε καταστροφή της σύγχρονης ιστορίας του πλανήτη βρίσκεται η διαβρωτική επιρροή των ιδεών του Μίλτον Φρίντμαν: δικτατορίες, πόλεμοι, οικονομικές κρίσεις, τρομοκρατικές ενέργειες, καταπιεστικές κυβερνήσεις, αιματηρές εξεγέρσεις. Καθετί σκοτεινό και βάρβαρο επιστρατεύει το σατανικό γκουρού του νεοφιλελευθερισμού με απώτερο στόχο την απόλυτη κυριαρχία των αγορών και την καταστροφή κάθε κοινωνικής δομής.
Κάθε πολιτικό κίνημα φαίνεται να έχει ανάγκη μια προσωποποίηση του εχθρού του και το πρόσωπο του Φρίντμαν έχει βρεθεί στο στόχαστρο των περισσότερων αντιδραστικών οργανώσεων της εποχής μας: αντικαπιταλιστές, οργανώσεις κατά της παγκοσμιοποίησης, κομουνιστικά κόμματα, εθνικιστές, συντηρητικοί. Και μάλλον όχι τυχαία. Ο Μίλτον Φρίντμαν αφιέρωσε τη ζωή του στον πολιτικό ακτιβισμό και την μετατροπή των φιλελεύθερων ιδεών σε εφαρμοσμένη πολιτική: συγγραφή βιβλίων, εκπομπές στην τηλεόραση, διαλέξεις σε διάφορα μέρη του κόσμου, αρθρογραφία. Προσπάθησε να εκλαϊκεύσει τα οικονομικά του καπιταλισμού, αλλά και συμμετείχε ενεργά στην πολιτική ζωή της χώρας του, ως σύμβουλος κυβερνήσεων, προσπαθώντας να δώσει φιλελεύθερες, ή καπιταλιστικές αν θέλετε, λύσεις. (Έχει μάλλον σημασία να θυμόμαστε ότι όλα αυτά έγιναν στο ζενίθ της έντασης του ψυχρού πολέμου. Και ιδιαίτερα την περίοδο που, ενώ η Σοβιετική Ένωση είχε ήδη αρχίσει να δείχνει κάποια πρώτα σημάδια της φθοράς του συστήματος, η ιδέες του ουτοπικού σοσιαλισμού παρέμεναν πρωταγωνιστικές στο Δυτικό κόσμο.) 

 Στην εισαγωγή του Καπιταλισμός κι Ελευθερία, ο Μίλτον Φρίντμαν περιγράφει ξεκάθαρα το πρόγραμμά του: 
«Η δύναμη της αδράνειας είναι τεράστια – μια τυραννία του status quo – στις ιδιωτικές και κυρίως στις κυβερνητικές ρυθμίσεις. Μόνο μια κρίση – πραγματική ή θεωρητική – παράγει πραγματική αλλαγή. Όταν συμβεί μια τέτοια κρίση, οι δράσεις που λαμβάνονται εξαρτώνται από τις διαθέσιμες ιδέες. Αυτό, πιστεύω, είναι η βασική μας λειτουργία: να αναπτύσσουμε εναλλακτικές στις υπάρχουσες πολιτικές, να τις διατηρούμε ζωντανές και διαθέσιμες μέχρι το πολιτικά αδύνατο να γίνει πολιτικά αναπόφευκτο.» 
Οι συνομωσιολόγοι της εποχής μας δεν διαβάζουν αυτή την παράγραφο ως πρόγραμμα προσωπικής στάσης ενός διανοούμενου, αλλά ως σχέδιο δημιουργίας κρίσεων. Κι από την 11η Σεπτεμβρίου, μέχρι και την Ευρωπαϊκή κρίση χρέους, οι θεωρίες συνομωσίας αντιμετωπίζουν κάθε πολιτική κρίση («πραγματική ή θεωρητική») ως δημιούργημα κάποιων σατανικών δυνάμεων για να επιβάλουν στον πλανήτη τις ιδέες του νεοφιλελευθερισμού. Ο Μίλτον Φρίντμαν έδωσε το σχέδιο και τα εργαλεία, τα σκοτεινά κέντρα το εφαρμόζουν. (Δεν είμαι όμως σίγουρος ότι πρέπει να αναλώσουμε περισσότερο χρόνο στην κυνική φαντασία και τις μανίες καταδίωξης των διάφορων θεωριών συνομωσίας.) 


Αυτό που είναι σίγουρα πραγματικότητα, κι αποτελεί τον κεντρικό πυλώνα του έργου του Μίλτον Φρίντμαν, είναι το πάθος του υπέρ της οικονομικής ελευθερίας, υπέρ του δημοκρατικού καπιταλισμού. Ο Φρίντμαν δεν αντιμετώπιζε τον καπιταλισμό ως τη μόνη ηθική επιλογή (κι εδώ είναι και η σημαντικότερη διαφορά του με τους φιλελεύθερους της Αυστριακής Σχολής, για όσους από εμάς ασχολούνται με τέτοιες λεπτομέρειες), αλλά ως ένα οικονομικό σύστημα που μπορεί να παράγει ευημερία. Ο καπιταλισμός δουλεύει. 

Η κρατική παρέμβαση θα έπρεπε να περιοριστεί όχι γιατί το κράτος είναι ταυτισμένο με το Απόλυτο Κακό, αλλά γιατί η αγορά μπορεί να παράγει καλύτερες λύσεις από ότι θα μπορούσε οποιοσδήποτε κρατικός σχεδιασμός. Κι όπου η αγορά δεν τα καταφέρνει και τόσο καλά, το πιο πιθανό είναι ότι και ο κρατικός σχεδιασμός θα τα κατάφερνε ακόμη χειρότερα. Ο καπιταλισμός δουλεύει. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο Φρίντμαν συμφωνούσε με όσους θέλανε, και θέλουν, την άμεση κατάργηση κάθε κρατικής παρέμβασης. Υπάρχει χώρος για τη δράση του κράτους, υπάρχει χώρος για δημόσιες παρεμβάσεις (ακόμη και για έμμεσα αναδιανεμητικές πολιτικές) – αρκεί να μην δυσχεραίνουν ή διαβρώνουν τη λειτουργία της αγοράς. 

Θα πρέπει να ελαχιστοποιήσουμε τα εμπόδια στην ανάπτυξη του ανταγωνισμού, της δημιουργικότητας, αλλά και της συνεργασίας. Η λειτουργία της αγοράς πρέπει να είναι απρόσκοπτη, αλλά και ανοιχτή και χωρίς αποκλεισμούς. Απελευθερώνοντας τις αγορές μας, θα πρέπει παράλληλα να δημιουργούμε και τους θεσμούς που θα μπορούν να εγγυηθούν αυτή την έλλειψη αποκλεισμών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι προτάσεις του Μίλτον Φρίντμαν για το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, αλλά και την επιδότηση της παιδείας μέσω των κουπονιών εκπαίδευσης. (Το παράδοξο είναι ίσως ότι οι ιδέες του αυτές βρήκαν εφαρμογή σε χώρες που παραδοσιακά θεωρούταν περισσότερο σοσιαλδημοκρατικές, παρά καπιταλιστικές – όπως η Σουηδία ή Ολλανδία. Το θλιβερό είναι ότι, παρά την επιτυχία τους όπου εφαρμόστηκαν, παραμένουν ακόμη περιθωριακές: αποδεικνύεται ότι όντως, «Η δύναμη της αδράνειας είναι τεράστια.») 

Η οικονομική ελευθερία ωστόσο δεν αρκεί, ούτε είναι αυτοσκοπός. Αυτό που πίστευε ο Φρίντμαν, συμβαδίζοντας μάλλον με τους περισσότερους φιλελεύθερους διανοητές είναι ότι δεν μπορεί να υπάρξει πολιτική και κοινωνική ελευθερία δίχως την οικονομική ελευθερία. Ο καπιταλισμός αποτελεί προϋπόθεση, αλλά, πιθανά, και ικανή συνθήκη: η οικονομική ελευθερία μπορεί να συνυπάρξει με την έλλειψη πολιτικής ελευθερίας, αλλά μόνο βραχυπρόθεσμα. Ο καπιταλισμός είναι διαβρωτική δύναμη και τα ανελεύθερα καθεστώτα που αναγκάζονται, έστω και σε περιορισμένη έκταση, να επιτρέψουν την ανάπτυξή του, υπογράφουν ουσιαστικά την καταδίκη τους. Γι αυτό και οι δημόσιες παρεμβάσεις του δίνανε τόση έμφαση στην προώθηση των ιδεών της οικονομικής ελευθερίας. Κι έχοντας σήμερα την πολυτέλεια να κοιτάξουμε προς τα πίσω στην ιστορία, είχε μάλλον δίκιο. Και στην περίπτωση της Χιλής, αλλά και στην περίπτωση της Κίνας. 

(Μια μικρή παρένθεση: αν υπάρχει κάποιο πρόβλημα με το συλλογισμό του Φρίντμαν αυτό είναι μάλλον στο πλαίσιο του χρόνου. Όπου η οικονομική ελευθερία γίνεται ανεκτή, παρατηρούμε όντως και αύξηση της πολιτικής ελευθερίας. Και, κοιτώντας τον κόσμο γύρω μας, υπάρχει όντως ένας σαφής συσχετισμός μεταξύ οικονομικών και πολιτικών ελευθεριών. Η διαδικασία αυτή όμως μπορεί να είναι απάνθρωπα αργή. Χρησιμοποιώντας, εκτός θέματος μάλλον, ένα τσιτάτο του Κέυνς: μακροπρόθεσμα θα είμαστε όλοι νεκροί. Ο πραγματιστής Φρίντμαν αδυνατεί ίσως να βρει λύση σε αυτό το πρόβλημα.) 


Ωστόσο, ο πολιτικός ακτιβισμός του Φρίντμαν δεν περιορίστηκε στο χώρο της καθαρά οικονομικής σφαίρας. Στην πορεία της δράσης του ασχολήθηκε με διάφορα πολιτικά ζητήματα (άλλοτε πολύ επιτυχημένα, άλλοτε λιγότερο) υποστηρίζοντας πάντα την αξία των ατομικών επιλογών, της ατομικής ευθύνης και του ανταγωνισμού. 

Τη δεκαετία του 1970 έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην κατάργηση της υποχρεωτικής στράτευσης στις ΗΠΑ θεωρώντας το σύστημα της έμμισθης θητείας ως ηθικά ανώτερη επιλογή (το κράτος δεν μπορεί να στερεί αυτόβουλα την προσωπική ελευθερία των πολιτών) αλλά και οικονομικά πιο αποδοτική. Σήμερα, η υποχρεωτική στράτευση έχει καταργηθεί στις περισσότερες χώρες του Δυτικού Κόσμου – με τις γνωστές εξαιρέσεις πάντα. Γράφει ο Μίλτον Φρίντμαν: 
"Κατά τη διάρκεια της κατάθεσής του ο Στρατηγός Westmoreland, δήλωσε ότι δεν ήθελε να διοικεί ένα στρατό μισθοφόρων. Εγώ τον σταμάτησα και του είπα: «Στρατηγέ, θα προτιμούσατε να διοικείτε ένα στρατό σκλάβων;» Ο στρατηγός ανασηκώθηκε και είπε: «Δεν μου αρέσει να ακούω να χαρακτηρίζονται σκλάβοι οι πατριώτες κληρωτοί μας.» Του απάντησα: «Δεν μου αρέσει να ακούω να χαρακτηρίζονται μισθοφόροι οι πατριώτες εθελοντές μας.» Και συνέχισα: «Αν είναι μισθοφόροι, τότε κι εγώ, κύριε, είμαι ένας μισθοφόρος καθηγητής, και εσείς, κύριε, είστε ένας μισθοφόρος στρατηγός. Μας εξυπηρετούν μισθοφόροι γιατροί, χρησιμοποιούμε μισθοφόρους δικηγόρους, κι αγοράζουμε το κρέας μας από ένα μισθοφόρο χασάπη». Αυτή ήταν κι η τελευταία φορά που ακούσαμε από το στρατηγό να μιλά περί μισθοφόρων." 


Τις δεκαετίες του 1980 προσπάθησε, λιγότερο επιτυχημένα ομολογουμένως, να προωθήσει τη νομιμοποίηση της μαριχουάνας και να σπρώξει την κυβέρνηση των ΗΠΑ στη λήξη του Πόλεμου των Ναρκωτικών. Σήμερα, όλο και περισσότερες χώρες νομιμοποιούν – ή ανέχονται – τη χρήση ναρκωτικών ουσιών ή και την εμπορία της μαριχουάνας. Αντιγράφω από μια συνέντευξη του Μίλτον Φρίντμαν: 
«Βλέπω μια Αμερική με το μισό αριθμό φυλακών, με το μισό αριθμό φυλακισμένων, δέκα χιλιάδες λιγότερες δολοφονίες το χρόνο, τα κέντρα των πόλεων ως τόπους όπου υπάρχει η ευκαιρία στους φτωχούς ανθρώπους να ζουν χωρίς να φοβούνται για τη ζωή τους, πολίτες που θα μπορούσαν να είναι ευυπόληπτοι που είναι σήμερα τοξικομανείς να μην χρειάζεται να γίνονται εγκληματίες για να βρουν το ναρκωτικό τους, να είναι σε θέση να βρουν το ναρκωτικό τους και να είναι σίγουροι για την ποιότητά του.» 


Μπορεί κανείς να συμφωνεί ή να διαφωνεί με τις πολιτικές του επιλογές, τις συμμαχίες ή της ιδέες του Μίλτον Φρίντμαν. Όποια κι αν είναι η άποψη που μπορεί να έχει κανείς για το έργο του, ελάχιστοι πλέον μπορούν να αμφισβητήσουν την επιρροή του στην πολιτική ζωή των τελευταίων 30 ετών. Ιδιαίτερα σήμερα, που η χώρα μας βιώνει αυτή τη βαθειά κι επίμονη κρίση, το πρόγραμμα του Φρίντμαν αποτελεί πιστεύω τη μοναδική επιλογή για κάθε φιλελεύθερο διανοούμενο ή πολιτικό ακτιβιστή. 
Επαναλαμβάνω: 
«Η δύναμη της αδράνειας είναι τεράστια – μια τυραννία του status quo – στις ιδιωτικές και κυρίως στις κυβερνητικές ρυθμίσεις. Μόνο μια κρίση – πραγματική ή θεωρητική – παράγει πραγματική αλλαγή. Όταν συμβεί μια τέτοια κρίση, οι δράσεις που λαμβάνονται εξαρτώνται από τις διαθέσιμες ιδέες. Αυτό, πιστεύω, είναι η βασική μας λειτουργία: να αναπτύσσουμε εναλλακτικές στις υπάρχουσες πολιτικές, να τις διατηρούμε ζωντανές και διαθέσιμες μέχρι το πολιτικά αδύνατο να γίνει πολιτικά αναπόφευκτο.» 
Αυτό άλλωστε κάνουμε και σήμερα εδώ.

1 Σχόλια:

Vagelis Palmos είπε...

http://nikorestis.blogspot.gr/2013/01/blog-post_23.html