Σάββατο 31 Μαρτίου 2012

Φιλελεύθεροι μύθοι

2 comments

(Μετά από πρόσκληση φίλου και ως συνέχεια κι επίμετρο του ‘10 θέσεις για το νεοφιλελευθερισμό’.)

Read More...

Τρίτη 20 Μαρτίου 2012

Ξαναδιαβάζοντας την Άυν Ραντ

Leave a Comment

Σχόλιο για τον John Galt και την καπιταλιστική ουτοπία του Αντικειμενισμού) 
του Γ. Σαρηγιαννίδη
(Όπως δημοσιεύτηκε στο περιοδικό The Books’ Journal – Τεύχος 18, Μάρτιος 2012)

Το χρήμα είναι είδος ποίησης
- Adagia, Wallace Stevens

Το φέρετρό της συνοδευόταν από ένα στεφάνι δύο μέτρων στο σχήμα του δολαρίου. Δεν ξέρω αν ήταν δική της η απόφαση ή των μαθητών της, αλλά δεν μπορώ να φανταστώ τίποτα πιο ταιριαστό για την πιο απροκάλυπτη υπέρμαχο του laissez-faire καπιταλισμού της εποχής μας. Ήταν άλλωστε κι ένα από τα αγαπημένα της φετίχ: δεν πήγαινε πουθενά χωρίς τη μαύρη κάπα της που την κρατούσε στο λαιμό μια χρυσή αγκράφα με το σύμβολο του δολαρίου. Όπως έλεγε κι ίδια,
«το ελεύθερο πνεύμα κι η ελεύθερη οικονομία είναι αλληλοσυμπληρούμενα. Το ένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο. Το σύμβολο του δολαρίου, ως το σύμβολο ενός νομίσματος μιας ελεύθερης χώρας, είναι το σύμβολο του ελεύθερου πνεύματος.»
Όταν πέθανε το 1982, σε ηλικία 77 ετών, είχε καταφέρει να αποκτήσει φανατικούς οπαδούς που ζούσαν τις ζωές τους σύμφωνα με τα κηρύγματά της και με πρότυπα τους ήρωες των βιβλίων της. Τα μυθιστορήματά της ήταν, και παραμένουν, από τις πιο δημοφιλείς εκδόσεις στις ΗΠΑ και είχαν ήδη μεταφραστεί σε δεκάδες γλώσσες. Τα άρθρα και τα δοκίμιά της διαβαζόταν από τους ακολούθους της ως ευαγγέλιο. Ξεκινώντας την καριέρα της στο Χόλυγουντ ως κομπάρσος στις ταινίες του Cecil B. DeMille, κατέληξε να γίνει ο ηγέτης μιας φιλοσοφικής σέχτας που, αν και τρομαχτική στην απλοϊκότητά της, έχει επηρεάσει την Αμερικανική κουλτούρα όσο πολύ λίγα ρεύματα ιδεών. Καθόλου μικρό επίτευγμα για μια νεαρή κοπέλα που ξέφυγε (με τουριστική βίζα) από τη Σοβιετική Ένωση σε ηλικία μόλις 21 ετών για να καταφύγει στις ΗΠΑ, πολιτικός πρόσφυγας στην ουσία, μαγεμένη από τους ουρανοξύστες του Μανχάταν. Η Άυν Ραντ ήθελε να γίνει σεναριογράφος και συγγραφέας. Και τα κατάφερε.

Ο Άτλας επαναστάτησε

Από την τεράστια συγγραφική της παραγωγή της σε άρθρα, δοκίμια και μυθιστορήματα, το δημοφιλέστερο έργο της παραμένει, για κάποιο ανεξήγητο λόγο, το ‘Ο Άτλας επαναστάτησε’ (Atlas Shrugged). Επικό μυθιστόρημα μυστηρίου, το ‘Ο Άτλας επαναστάτησε’ είναι κάτι μεταξύ φιλοσοφικού μελοδράματος και ιστορίας επιστημονικής φαντασίας: Οι λαμπρότεροι εφευρέτες και επιχειρηματίες της χώρας εξαφανίζονται κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες, αφήνοντας τις μεγαλύτερες βιομηχανίες να καταρρεύσουν. Σε μια τεραστίων διαστάσεων περιγραφή της κατάρρευσης, το leitmotif του μελοδράματος είναι η ερώτηση «ποιος είναι ο John Galt;», που όλοι επαναλαμβάνουν αλλά κανείς δεν μπαίνει στον κόπο να απαντήσει.

Κι αφού μπλέκει ακόμη περισσότερο η πλοκή με μια ερωτική ιστορία και την αναζήτηση για μια κάποια μηχανή που υποτίθεται μπορεί να μετατρέψει το στατικό ηλεκτρισμό της ατμόσφαιρας σε κινητική ενέργεια, καταφέρνουμε επιτέλους να ανακαλύψουμε ποιος είναι αυτός ο John Galt. Πρόκειται για έναν υπερήρωα του καπιταλισμού που έχει οργανώσει μια απεργία των δημιουργικών ανθρώπων ενάντια σε αυτούς που χρησιμοποιούν τη βία του νόμου και της ηθικής ενοχής για να λεηλατήσουν τα επιτεύγματα των παραγωγικών μελών της κοινωνίας. Ο παλιός κόσμος σύντομα καταρρέει, κι ο John Galt αναδεικνύεται ως ο νέος ηγέτης μιας κοινωνίας που πανηγυρίζει τα ατομικά επιτεύγματα και τον ατομικισμό.

Το αποκορύφωμα του μυθιστορήματος είναι το κήρυγμα του John Galt περί της φιλοσοφίας του αντικειμενισμού που συναγωνίζεται, ως άσκηση αντοχής στην πολιτική ανία (70 σελίδες στο πρωτότυπο!), τις καλύτερες επιδόσεις του Φιντέλ Κάστρο. Πολύ φοβάμαι ότι στην καπιταλιστική ουτοπία της Ραντ η κυριότερη αιτία θανάτου θα είναι η πλήξη.

Κατά τη διάρκεια ενός εκδοτικού συνεδρίου, οργανωμένου από τον εκδοτικό οίκο του Atlas Shrugged, ένας από τους σύνεδρους-πωλητές βιβλίων ρώτησε τη Ραντ αν θα μπορούσε να περιγράψει την ουσία του βιβλίου και της φιλοσοφίας της ενώ στέκεται στο ένα πόδι. (Αυτό που σήμερα στον κόσμο των επιχειρήσεων ονομάζεται η ‘παρουσίαση του ασανσέρ’: να περιγράψεις την ιδέα σου μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα – όσο χρόνο χρειάζεται το ασανσέρ να φτάσει από τη ρεσεψιόν στον όροφο των συνεδριάσεων.) Η Ραντ δεν είχε καμία δυσκολία να το κάνει. Και συνέχισε να το κάνει ασταμάτητα κι ακούραστα για το υπόλοιπο της ζωής της με άρθρα, δοκίμια, παρουσιάσεις, συνεντεύξεις. Κι αυτό είναι πιθανά και το σημαντικότερο πρόβλημα του μυθιστορήματος: αν μπορείς να περιγράψεις την ιδέα σου μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα, γιατί να δοκιμάσουμε τις αντοχές μας με τις εκατοντάδες χιλιάδες λέξεις μιας μέτριας αλληγορίας; Είμαι βέβαιος ότι ο Μπόρχες δεν θα χρειαζόταν περισσότερο από δυο-τρεις σελίδες για να γράψει ακριβώς τα ίδια πράγματα για τα οποία η Ραντ χρειάστηκε 1200. Η στρατευμένη τέχνη είναι δυστυχώς πολύ σπάνια κι ενδιαφέρουσα Τέχνη.

Αντικειμενισμός

Η φιλοσοφία του αντικειμενισμού, όπως παρουσιάζεται στον Άτλαντα, δεν είναι φιλοσοφία με την έννοια που συναντούμε στα έργα του Russell ή του Popper. Ή, τουλάχιστο, δεν είναι μόνο αυτό. Είναι φιλοσοφία με την έννοια της διδασκαλίας που συναντά κανείς στον Κομφούκιο ή τον Ιησού. Δεν περιορίζεται σε ερωτήσεις για το πώς είναι ο κόσμος, αλλά και για το πώς θα έπρεπε να είναι. Είναι ένας οδικός χάρτης για το πώς πρέπει να οργανωθεί η καπιταλιστική ουτοπία του John Galt και το πώς πρέπει να ζούνε οι πραγματικά ελεύθεροι άνθρωποι – οι αντικειμενιστές. Όπως η ίδια η Ραντ τον περιγράφει, ο αντικειμενισμός λειτουργεί σε τέσσερα επίπεδα: τη μεταφυσική (αντικειμενική πραγματικότητα), την επιστημολογία (ορθολογισμός), την ηθική (ατομικισμός) και την πολιτική (καπιταλισμός).
Κι εξηγεί:
Σε απλή γλώσσα, αυτό σημαίνει: 1. «Η Φύση θα έπρεπε να διατάζεται, όχι να υπηρετείται» ή «η επιθυμία δεν κάνει την πραγματικότητα». 2. «Δεν γίνεται και η πίτα ολόκληρη και ο σκύλος χορτάτος». 3. «Ο άνθρωπος είναι από μόνος του αυτοσκοπός». 4. «Ελευθερία ή θάνατος».
Αν τηρείτε αυτές τις έννοιες με απόλυτη συνέπεια ως βάση των πεποιθήσεών σας, έχετε στη διάθεσή σας ένα πλήρες φιλοσοφικό σύστημα για να καθοδηγήσει την πορεία της ζωής σας. Αλλά να τις τηρήσετε με απόλυτη συνέπεια – να τις κατανοήσετε, να τις ορίσετε, να τις αποδείξετε και να τις εφαρμόσετε – απαιτεί όγκους σκέψης. 
Ο στόχος της ήταν να κατασκευάσει ένα πολύ αυστηρό θεωρητικό πλαίσιο βασισμένο στην «αντικειμενική πραγματικότητα» και, ως ένας σύγχρονος Αριστοτέλης (που ήταν κι ο αγαπημένος της φιλόσοφος), να καταλήξει σε ένα σύστημα αξιών που πρέπει «αντικειμενικά» να ακολουθούμε ως άτομα κι ως κοινωνία.

Στον πυρήνα του αντικειμενισμού βρίσκεται το συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να ζει έχοντας τον εαυτό του ως αυτοσκοπό: υπάρχει αποκλειστικά και μόνο για το δικό του καλό και την επιδίωξη του ατομικού του συμφέροντος. Είναι το απόλυτο αντίθετο του αλτρουιστή. Είναι Εγωιστής με την πιο ευρεία, και την πιο ρηχή μάλλον, έννοια της λέξης. Δεν χρειάζεται όμως να ανησυχούμε. Ο Εγωιστής της Ραντ δεν μπορεί να υπάρξει έξω από τον αφηρημένο κόσμο των φιλοσοφικών της ασκήσεων. Κι αν ποτέ εμφανιζότανε στον πλανήτη, ως αποτέλεσμα κάποιας απρόβλεπτης μετάλλαξης στο εξελικτικό μας δέντρο, θα είχε υποπτεύομαι πολύ σύντομη παρουσία στον πραγματικό κόσμο.

Η βασική λειτουργία στη διαιώνιση και εξέλιξη κάθε είδους είναι η αναπαραγωγή. Ιδιαίτερα στα θηλαστικά, η διαδικασία της αναπαραγωγής έχει μεγάλο κόστος και ενέχει πολλούς κι απρόβλεπτους κινδύνους για τη μητέρα που, με αυταπάρνηση (συνειδητά ή ασυνείδητα), παραχωρεί το σώμα της και καταπιέζει το ατομικό της συμφέρον για χάρη της επόμενης γενιάς. Κάθε γενιά θυσιάζει μέρος του εαυτού της για την επόμενη. Στο δικό μας σύμπαν, το αντικειμενικά πραγματικό, τα έμβια όντα δεν μπορούν να υπάρξουν έχοντας μόνο τους εαυτούς τους ως αυτοσκοπό. Είμαστε μηχανές-φορείς των γονιδίων μας που πηδούν από γενιά σε γενιά και είναι αυτά που έχουν την επιβίωσή τους ως αυτοσκοπό. Όχι εμείς. Εμείς είμαστε απλά το αποτέλεσμα και η πραγμάτωση του δικού τους εγωισμού. Και στην πορεία, είμαστε εγωιστές, αλτρουιστές, κοιτάμε το συμφέρον μας, θυσιαζόμαστε για το συνάνθρωπό μας, αγαπάμε, μισούμε, ζούμε. Είναι αυτή η πολυμορφία της συμπεριφοράς μας που γεννά τη δημιουργικότητα και την εξέλιξη.

Κι είναι αυτή η πολυχρωμία της ίδιας της εξέλιξης που πανηγυρίζει τον καπιταλισμό ως πεδίο δράσης. Όχι ο ατομικισμός του John Galt. Ο καπιταλισμός δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας αντικειμενικής πραγματικότητας, ούτε προϋποθέτει ορθολογικούς ατομικιστές υπερήρωες. Όπως πολύ σωστά σημειώνει ο Hayek στο Σύνταγμα της Ελευθερίας:
Το ιδανικό ότι θα πρέπει να επιτρέπεται σ’ ένα άτομο να επιδιώκει τους σκοπούς του συγχέεται σε μεγάλο βαθμό με την πεποίθηση ότι, αν αφεθεί ελεύθερο, το άτομο θα επιδιώξει – ή οφείλει να επιδιώξει – αποκλειστικά τους εγωιστικούς του στόχους. Η ελευθερία όμως να επιδιώκει ο καθένας τους δικούς του στόχους είναι εξίσου σημαντική για το αλτρουιστικό άτομο, στου οποίου την κλίμακα αξιών οι ανάγκες των άλλων ανθρώπων κατέχουν πολύ υψηλή θέση, όσο τουλάχιστον και για τον οποιονδήποτε εγωιστή. 
Δεν θέλω όμως να υποτιμήσω τον ενθουσιασμό της Ραντ. Έχει δίκιο όταν πιστεύει ότι ο καπιταλισμός είναι το μόνο σύστημα που αξίζει σε ελεύθερους ανθρώπους.
Πρόκειται για ένα σύστημα όπου οι άνθρωποι μεταχειρίζονται ο ένας τον άλλο, όχι ως θύματα κι εκτελεστές, ούτε ως αφεντικά και δούλοι, αλλά ως έμποροι, που συναλλάσσονται ελεύθερα με στόχο το αμοιβαίο όφελος. Είναι ένα σύστημα όπου κανείς δεν αποκτά αξία από τους άλλους καταφεύγοντας στη φυσική βία, και κανείς δεν μπορεί να ασκήσει φυσική βία εναντίων άλλων.
Μόνο που ο πραγματικός κόσμος είναι λιγάκι πιο περίπλοκος από τις επίπεδες φιγούρες του Άτλαντα. Κι είναι μάλλον και αρκετά πιο ανεκτικός στις εσωτερικές συγκρούσεις και τις αντιφάσεις των πρωταγωνιστών του.

Πολιτικός ακτιβισμός

Η αξία του ‘Ο Άτλας επαναστάτησε’ δεν βρίσκεται σίγουρα στο χώρο της αισθητικής. Φιλοσοφικά δε, κινείται μεταξύ της υπεραπλούστευσης και της μονοτονίας. Αν έχει όντως κάτι να προσφέρει στο χώρο των γραμμάτων, και σίγουρα έχει, είναι ο ρόλος του ως πράξη πολιτικού ακτιβισμού. Με το έργο αυτό, η Ραντ στρέφεται ενάντια στο πολιτικό κατεστημένο της εποχής της, βρίσκεται παντελώς εκτός των καλλιτεχνικών ρευμάτων που κυριαρχούσαν γύρω της (τα οποία και θεωρεί παρακμιακά) και δημιουργεί το δικό της επαναστατικό λεξικό. Πιστή στο φιλοσοφικό της πρόγραμμα, χρησιμοποιεί το μυθιστόρημα ως «επιλεκτική αναδημιουργία της πραγματικότητας» σύμφωνα με τις δικές της «μεταφυσικές αξίες και κρίσεις». Και σε αυτό δύσκολα μπορεί κανείς να της αρνηθεί την επιτυχία. Μπορεί να μην κατάφερε να κατασκευάσει ένα λογοτεχνικό αριστούργημα, κατάφερε όμως να εξοργίσει και τα δύο πολιτικά άκρα: τη Δεξιά λόγω της αποστροφής της προς τη θρησκευτική πίστη και τον συντηρητισμό, και την Αριστερά λόγω της εναντίωσής της σε κάθε είδους κρατισμό και παρεμβατικότητα. Κι αυτό δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητο επίτευγμα.

Η Άυν Ραντ είναι η αναπόφευκτη ηρωίδα κάθε φιλελεύθερου στην πρώτη φάση της πολιτικής μεταεφηβείας του. (Η εφηβεία μας στοιχειώνεται συχνά, πολύ συχνότερα από ότι θα θέλαμε να παραδεχτούμε, από την απλοϊκότητα του μαρξισμού.) Στρυφνή διευθύντρια στο σχολείο των φιλελεύθερων ιδεών, αυστηρή μετρέσα στο μπουντουάρ της καπιταλιστικής παράδοσης, πληθωρική δασκάλα της άκαμπτης ηθικής του Εγώ. Ωστόσο, όταν κανείς καταφέρει να ανακαλύψει στη βιβλιοθήκη του μια κάποια ωριμότητα σκέψης, ή την ψευδαίσθησή της αν προτιμάτε, το πάθος για τη Ραντ εύκολα ξεθωριάζει και καταντά απλή ανάμνηση μιας αλλόκοτης παιδικής αφέλειας. Δημιούργημα της εποχής των μεγάλων απλουστεύσεων, ο αντικειμενισμός είναι η σύγχρονη παιδική ασθένεια του φιλελευθερισμού.
Read More...

Πέμπτη 8 Μαρτίου 2012

The War Against Cliché

Leave a Comment

Αυτό. Ναι, αυτό είναι ο στόχος. Ο πόλεμος κατά του κλισέ. Ο πόλεμος κατά της κοινοτυπίας. Ο πόλεμος κατά της πολιτισμικής πλήξης. 
Read More...