Τετάρτη 20 Ιουνίου 2012

Η Νέα Σύνθεση

Leave a Comment



(Όπως δημοσιεύτηκε στο περιοδικό The Books’ Journal – Τεύχος 20, Ιούνιος 2012)
“Έρχομαι σε αντίθεση με τον εαυτό μου; Πολύ καλά, λοιπόν, έρχομαι σε αντίθεση με τον εαυτό μου. Είμαι μεγάλος – χωράω πλήθη.”
Γουόλτ Γουίτμαν

«Αποδέχομαι ένθερμα το ρητό: ‘καλύτερη είναι η κυβέρνηση που κυβερνά λιγότερο’, και θα ήθελα να το δω να υλοποιείται στην πράξη πιο γρήγορα και συστηματικά.» Έτσι ξεκινά ο Χ.Ντ. Θορώ πριν από 163 χρόνια την ‘Πολιτική Ανυπακοή’ (Thoreau 2001), συνεχίζοντας ακόμη πιο αφοριστικά:
Υλοποιημένο, ανέρχεται τελικά στο εξής, το οποίο επίσης πιστεύω: «η καλύτερη κυβέρνηση είναι αυτή που δεν κυβερνά καθόλου» και όταν οι άνθρωποι θα είναι έτοιμοι για κάτι τέτοιο, αυτό θα είναι το είδος της κυβέρνησης που θα έχουν.
Και κάπου εδώ αρχίζει μάλλον η παρεξήγηση. Όσοι τρέφουμε τη φαντασία μας με πολιτικές αφηγήσεις, πολύ συχνά δεν καταφέρνουμε να αποφύγουμε την παγίδα της αφαιρετικής προβολής: δεν επιτρέπουμε εύκολα στη σκέψη μας να συγκρουστεί με τον εαυτό της, να μεταλλαχθεί και να εξελιχθεί, αλλά προβάλουμε απλά στο χώρο των ιδεών τις προσωπικές μας εμμονές. Έτσι, έχουμε κάποιες φορές την τάση, τρέφοντας τον ενστικτώδη αντικρατισμό μας, να παραβλέπουμε παντελώς τον πιο ρεαλιστή, αλλά και πιο χρήσιμο, Θορώ, των παρακάτω σελίδων της ‘Πολιτικής Ανυπακοής’:
Αλλά για να μιλήσω πρακτικά και ως πολίτης, σε αντίθεση με εκείνους που αποκαλούν τους εαυτούς τους αντι-κυβερνητικούς, δεν ζητώ πάραυτα καμία κυβέρνηση, αλλά μια καλύτερη κυβέρνηση. Ας κάνει ο καθένας γνωστό τι είδους διακυβέρνηση θα κέρδιζε το σεβασμό του και αυτό θα είναι ήδη ένα βήμα προς την επίτευξή της.
Είναι μάλλον συχνό το φαινόμενο, σε περιόδους οικονομικών και πολιτικών κρίσεων, οι πολίτες να αναζητούν καταφύγιο στην ακρότητα. Οι εντάσεις της στιγμής, η αναζήτηση απλοϊκών ερμηνειών εκεί που είναι αδύνατες οι απλές εξηγήσεις, η προσπάθεια (συνειδητή ή ασυνείδητη) κατασκευής (φανταστικών ή πραγματικών) εχθρών, παρασέρνουν συχνά τη σκέψη μας στο χώρο της υπεραπλούστευσης. Κι η υπεραπλούστευση δεν είναι φαινόμενο που περιορίζεται σε ένα μόνο χρώμα του πολιτικού χάρτη.

Αντικρατισμός

Όταν πριν από μερικά χρόνια ξεκίνησε να παίρνει μορφή το κίνημα του Tea Party (Το Κόμμα του Τσαγιού) στις ΗΠΑ, το συνδετικό υλικό των οπαδών του ήταν το μίσος τους για την ομοσπονδιακή κυβέρνηση και τις δήθεν «σοσιαλιστικές» πολιτικές του προέδρου Ομπάμα. Η φιλελεύθερη παράδοση, χιλιάδες σελίδες προβληματισμού και φιλοσοφικής αναζήτησης, κατέληξαν να μεταμορφωθούν σε μια αναβίωση ενός προεκλογικού κλισέ: «Η κυβέρνηση δεν είναι η λύση στο πρόβλημά μας. Η κυβέρνηση είναι το ίδιο το πρόβλημα.» Απηχώντας τα λόγια του Ρόναλντ Ρέηγκαν, του κεντρικού ήρωα της μυθολογίας της αμερικανικής Δεξιάς, το κίνημα του Tea Party κατάφερε σε μεγάλο βαθμό να επανακαθορίσει το χώρο του κλασικού φιλελευθερισμού ως το χώρο του αντικρατισμού και της καχυποψίας για την πολιτική.

«Για να είμαστε δίκαιοι» όμως, όπως γράφει και ο Μπιλ Κλίντον στο τελευταίο του βιβλίο (Clinton 2011), «η αντικυβερνητική πολιτική είναι μαζί μας εδώ και μεγάλο χρονικό διάστημα, και ένας υγιείς σκεπτικισμός ενάντια στην κυβέρνηση, καθώς και ο καθορισμός ορίων της κατάχρησής της, είναι απαραίτητα για τη λειτουργία κάθε δημοκρατίας». Κι η φιλελεύθερη σκέψη βρίσκεται στο θεμέλιο αυτού του σκεπτικισμού. Δεν μπορεί όμως να ταυτιστεί με τον απλοϊκό αντικρατισμό. Ο στόχος της φιλελεύθερης προσέγγισης δεν ήταν ποτέ απλά και μόνο η εναντίωση σε καθετί κρατικό, αλλά η ενδυνάμωση της ελευθερίας των ανθρώπων. Κι αυτή ενδέχεται να συμβαδίζει, ή και να εξυπηρετείται καλύτερα σε κάποιες περιπτώσεις, από την στοχευμένη ενίσχυση παρά την αποδυνάμωση του κράτους.

Σε καμία στιγμή της ιστορίας της η φιλελεύθερη παράδοση δεν περιόρισε τους προβληματισμούς της στο μέγεθος του κράτους. Αν και, παρατηρώντας τους σχετικούς δείκτες (The Heritage Foundation n.d.), είναι δύσκολο να παραβλέψουμε τον έντονο στατιστικό συσχετισμό μεταξύ οικονομικής και πολιτικής ελευθερίας από τη μία και μεγέθους του δημόσιου τομέα από την άλλη. Κι αν όντως απαιτείται η σμίκρυνση του τόπου κυβερνητικής δράσης σε αρκετές περιπτώσεις, όπως αυτή της χώρας μας, δεν υπάρχουν φιλελεύθερες φωνές που ζητούν την άμεση κατάργηση του κράτους. (Με την εξαίρεση ίσως μέρους του ιδεολογικού ρεύματος των αναρχοκαπιταλιστών.)

Από τον Άνταμ Σμιθ, μέχρι και το Μίλτον Φρίντμαν, το κράτος όχι μόνο μπορεί να συμβαδίσει με τη λειτουργία της αγοράς, αλλά οφείλει να έχει και ενεργό ρόλο στην εξασφάλιση της συμμετοχής στο παιχνίδι της συναλλαγής για κάθε πολίτη. Όπως σημειώνουν οι Μίχας-Σκάλκος (Τάκης Μίχας 2005), «Ο Milton Friedman έχει επανειλημμένα επισημάνει ότι δεν υπάρχει καμία εγγύηση που να διασφαλίζει σε κάποιον ότι δεν θα βρεθεί εκτός συστήματος αγοράς, κάτι που νομιμοποιεί την ύπαρξη ενός διχτύου ασφαλείας (safety net). Με παρόμοιο σκεπτικό δε, και «με όρους γενικής πρόνοιας με την πραγματική σημασία της λέξης», ο Χάγιεκ (Χάγιεκ 2008 [μετ.]) αποδέχεται ακόμη και το θεσμό των επιχορηγήσεων ως αποδεκτή μορφή πολιτικής πρακτικής:
Οι επιδοτήσεις είναι ένα θεμιτό εργαλείο πολιτικής, όχι ως μέσο αναδιανομής εισοδημάτων, αλλά αποκλειστικά ως μέσο χρήσης της αγοράς για την παροχή των υπηρεσιών εκείνων που δεν μπορούν να περιοριστούν μόνο σε όσους πληρώνουν ατομικά γι’ αυτές.
Διαχωριστικές γραμμές

Αν υπήρχε κάτι που διαχώριζε τη φιλελεύθερη σκέψη από το υπόλοιπο πολιτικό φάσμα τις προηγούμενες δεκαετίες, αυτό θα μπορούσε μάλλον να επικεντρωθεί στα παρακάτω δύο πεδία: α) το ρόλο της αγοράς στη διαμόρφωση λειτουργικών θεσμών και προϋποθέσεων ανάπτυξης, καθώς και β) την ερμηνεία της έννοιας της ισότητας ως βασική προϋπόθεση της δημοκρατίας.

Ιδιαίτερα για το ζήτημα του κεντρικού σχεδιασμού και της άρνησης του ρόλου της αγοράς, ο Χάγιεκ (Χάγιεκ 2008 [μετ.]) υπήρξε εξαιρετικά αυστηρός:
Όσοι πιστεύουν ότι όλοι οι χρήσιμοι θεσμοί είναι σχεδιασμένες επινοήσεις και αδυνατούν να συλλάβουν κάτι που εξυπηρετεί ένα ανθρώπινο σκοπό χωρίς να έχει σχεδιαστεί συνειδητά, είναι σχεδόν εκ των πραγμάτων εχθροί της ελευθερίας. Γι αυτούς ελευθερία σημαίνει χάος.
Στον ίδιο τόνο, ο Φρίντμαν (Friedman 1982) αρνείται την έννοια της ισότητας ως στόχο ή αιτιολόγηση οποιασδήποτε πολιτικής πρακτικής:
Ο φιλελεύθερος κάνει τον έντονο διαχωρισμό μεταξύ ισότητας δικαιωμάτων και ισότητας ευκαιριών, από τη μία μεριά, και ισότητας υλικών αγαθών από την άλλη. Μπορεί να χαιρετίσει το γεγονός ότι μια ελεύθερη κοινωνία έχει την τάση να κατευθύνεται προς μεγαλύτερη ισότητα υλικών αγαθών, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη που έχει δοκιμαστεί. Αλλά θα το θεωρήσει αυτό ως ένα επιθυμητό υποπροϊόν μιας ελεύθερης κοινωνίας, κι όχι την κυριότερη αιτιολόγησή της.  
Ωστόσο, οι διαχωριστικές γραμμές αυτές του παρελθόντος φαίνεται πια να ξεθωριάζουν σε κάποια τμήματά τους. Η σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία έχει πλέον αποδεχτεί το ρόλο της αγοράς στην κοινωνική εξέλιξη και δεν περιορίζει πια τους προβληματισμούς της στις αρμοδιότητες του κεντρικού σχεδιαστή. Αποδέχεται ότι κρατική παρέμβαση χρειάζεται μόνο εκεί που η αγορά δεν μπορεί να οδηγήσει στις αποδοτικότερες λύσεις. Μετατρέποντας έτσι τη συζήτηση σε τεχνική, από καθαρά ιδεολογικού χαρακτήρα. Χαρακτηριστικά, στο ίδιο βιβλίο που αναφέρω πιο πάνω (Clinton 2011), ο Μπιλ Κλίντον περηφανεύεται για τα επιτεύγματά του στον περιορισμό του ομοσπονδιακού κράτους των ΗΠΑ, χωρίς ποτέ να αρνηθεί τις σοσιαλδημοκρατικές του καταβολές:
[…] κατά τη διάρκεια της θητείας μου είχαμε τέσσερις πλεονασματικούς προϋπολογισμούς και αρχίσαμε να ξεπληρώνουμε το δημόσιο χρέος. Καταργήσαμε δεκαέξι χιλιάδες σελίδες ομοσπονδιακών ρυθμίσεων. Μειώσαμε τους φόρους στη μεσαία τάξη, τις εργαζόμενες οικογένειες με περιορισμένους πόρους, καθώς και το εισόδημα από κεφαλαιακά κέρδη. Μειώσαμε τα επιδόματα πρόνοιας κατά περίπου 60%. Μειώσαμε το ομοσπονδιακό εργατικό δυναμικό στο χαμηλότερο επίπεδό τους από το 1960, όταν ο Dwight Eisenhower ήταν πρόεδρος, και το χαμηλότερο ποσοστό του σε σχέση με το σύνολο του εργατικού δυναμικού από το 1933. 
Παρομοίως, ο Ρόναλντ Ντουόρκιν (Dworkin 2010 [μετ.]), ένας από τους σημαντικότερους διανοητές της φιλελεύθερης πτέρυγας των σοσιαλδημοκρατών, φαίνεται να υποβαθμίζει την ισότητα ως στόχο και την περιορίζει μόνο ως αξία στο πεδίο της ίσης αντιμετώπισης και κρατικής μέριμνας.
[…] η κοινωνία δεν μπορεί να αναλάβει να αποκαταστήσει την ισότητα μεταξύ μας χωρίς να καταστρέψει εξ ολοκλήρου τον θεσμό των οικονομικών επενδύσεων και, μαζί με αυτόν, και την οικονομία. Αν κανείς από εμάς τελικά δεν κερδίζει ή χάνει από τις επενδυτικές του επιλογές, οι επιλογές μας είναι δίχως νόημα, και θα σταματήσουμε να τις κάνουμε.
Η Νέα Σύνθεση

Δεν είναι όμως μόνο οι διαχωριστικές γραμμές στο πεδίο της πολιτικής δράσης που ξεθωριάζουν και μετατοπίζονται. Ο ίδιος ο χώρος των ιδεών και της πολιτικής φιλοσοφίας φαίνεται να μεταλλάσσεται, τις τελευταίες δεκαετίες, καθώς εμπλουτίζεται από τα νέα θεωρητικά εργαλεία που έχουμε πλέον στη διάθεσή μας: μαθηματικά μοντέλα από την επιστήμη της πολυπλοκότητας, μέθοδοι ανάλυσης και σχεδιασμού κοινωνικών δικτύων, νέες κατευθύνσεις των εξελικτικών οικονομικών, θεωρίες μη-παρεμβατικού πατερναλισμού, η οικονομική ανάλυση του Δικαίου. Οι πολιτικές σταθερές των προηγούμενων αιώνων επανεξετάζονται, επανατοποθετούνται και δημιουργούνται νέες συνθέσεις.

Εκεί που με ευκολία μπορούσαμε, λίγες μόνο δεκαετίες πριν, να διαχωρίσουμε τις ‘φιλελεύθερες’ από τις ‘σοσιαλδημοκρατικές’ πρακτικές, αυτό είναι πια συχνά αδύνατο ή και ανόητο. Όταν οι αντιθέσεις στο χώρο των αξιών έχουν σχεδόν εκμηδενιστεί, αυτό που απομένει είναι η επίλυση τεχνικών ζητημάτων και όχι πια μια σύγκρουση ιδεολογιών. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι ήρθε το τέλος της ιστορίας ή ότι έχουν πλέον απαντηθεί όλα τα πολιτικά ερωτήματα. Κάθε άλλο. Σημαίνει απλώς ότι το πολιτικό τοπίο αναδιαμορφώνεται, τα ιδεολογικά ρεύματα μετατοπίζονται και δημιουργούνται νέες εξελικτικές πορείες. Μένει να δούμε που θα σταθεροποιηθεί η εικόνα, αν ποτέ σταθεροποιηθεί. Μέχρι τότε όμως, μπορούμε απλά να απολαύσουμε τον πειραματισμό και το φιλοσοφικό παιχνίδι.


Βιβλιογραφικές σημειώσεις
  • Clinton, Bill. Back to Work: Why We Need Smart Government for a Strong Economy. Knopf, 2011.
  • Dworkin, Ronald. H αμερικανική δημοκρατία σε κίνδυνο. Πόλις, 2010 [μετ.].
  • Friedman, Milton. Capitalism and Freedom. University of Chicago Press; 2 edition, 1982.
  • The Heritage Foundation. 2012 Index of Economic Freedom. n.d. http://www.heritage.org/index/default.
  • Thoreau, Henry David. Henry David Thoreau : Collected Essays and Poems. Library of America, 2001.
  • Τάκης Μίχας, Δημήτρης Σκάλκος. Φιλελεύθερη σοσιαλδημοκρατία. Ελάτη, 2005.
  • Χάγιεκ, Φρίντριχ Α. Το σύνταγμα της ελευθερίας. Εκδόσεις Καστανιώτη, 2008 [μετ.].