Τετάρτη 20 Ιουνίου 2012

Η ένδεια του ιστορικισμού

Leave a Comment


Βιέννη, καλοκαίρι του 1919. O Karl Popper, νεαρός κομουνιστής, παρακολουθεί τρομοκρατημένος τη βαρβαρότητα της αστυνομίας που πυροβολεί το άοπλο πλήθος με αποτέλεσμα το θάνατο νεαρών σοσιαλιστών και κομουνιστών εργατών. Οι πυροβολισμοί ξεσπάνε όταν, με την υποκίνηση των κομουνιστών, η διαδήλωση μετατρέπεται σε προσπάθεια απελευθέρωσης μιας ομάδας συντρόφων τους από τα κρατητήρια του κεντρικού αστυνομικού τμήματος της πόλης. Ο Popper, μόλις 17 ετών, αισθάνεται ότι, ως Μαρξιστής, φέρει μέρος της ευθύνης για την τραγωδία – «τουλάχιστον επί της αρχής» – μιας και η θεωρία που υποστήριζε απαιτούσε την εντατικοποίηση της πάλης των τάξεων ώστε να επιταχυνθεί ο ερχομός του σοσιαλισμού. (Popper, Unended Quest 2002)

Ο Popper εγκαταλείπει το Μαρξισμό και βάζει στόχο τη σε βάθος μελέτη και διάψευση του δήθεν επιστημονικού χαρακτήρα του – όπως τουλάχιστο γινόταν τότε αντιληπτός από τους Μαρξιστές μελετητές κι ακτιβιστές. Το αποτέλεσμα αυτής της μελέτης είναι ένα μικρό στριφνό βιβλιαράκι με τον τίτλο ‘Η Ένδεια του Ιστορικισμού’, καθώς και το ‘Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της’ – το magnum opus του Popper στο χώρο της πολιτικής φιλοσοφίας.


Αν και ο τίτλος της σημερινής συζήτησης αναφέρεται μόνο στην ‘Ένδεια’, η πρόθεσή μου ήταν να συζητήσουμε όχι μόνο την Ένδεια – ούτε καν όλη την Ένδεια – αλλά το επιχείρημα του Popper κατά του ιστορικισμού. Επιχείρημα που στην αρχική του μορφή παρουσιάστηκε όντως ως Ένδεια του Ιστορικισμού’, ανάπτυξη του οποίου είναι και το ‘Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της’, και που παίρνει την τελική του μορφή σε έναν από τους τόμους-υστερόγραφα του ‘Logic of Scientific Discovery’.
Για πιο πράγμα όμως μιλάμε; Ποιος είναι αυτός ο ιστορικισμός που προσπαθεί να αντιμετωπίσει ο Popper; Ο ίδιος ο Popper, πάντα απολύτως τίμιος με τους αντιπάλους του, ξοδεύει ένα μεγάλο μέρος της ‘Ένδειας’ προσπαθώντας να περιγράψει με όσο πιο ολοκληρωμένο τρόπο γίνεται τη στάση του ιστορικισμού. Ο λατινοαμερικάνος συγγραφέας Mario Vargas Llosa από την άλλη, λιγότερο ίσως έντιμος, το ίδιο όμως εύστοχος, αναφέρει:
«Αυτοί που νομίζουν ότι η ιστορία της ανθρωπότητας είναι «γραμμένη» πριν συμβεί, ότι αποτελεί την παράσταση ενός προϋπάρχοντος λιμπρέτου, σχεδιασμένου από το Θεό, τη φύση, την ανάπτυξη της λογικής, ή της τάξης των πάλεων και των μέσων παραγωγής. Που πιστεύουν ότι η ζωή είναι μια δύναμη ή ένας κοινωνικός και οικονομικός μηχανισμός που τα άτομα από μόνα τους έχουν λίγη ή καθόλου δύναμη να αλλάξουν. Που πιστεύουν ότι αυτή η κίνηση της ανθρωπότητας μέσα στο χρόνο έχει λογική και συνέπεια, και είναι οπότε προβλέψιμη. Που, εν ολίγοις, πιστεύουν ότι η ιστορία έχει κάποιο κρυφό νόημα, που, παρά την απείρως επεισοδιακή πολυμορφία της, δίνει στα πάντα μια συντονισμένη λογική και τα καθορίζει ως ένα πάζλ, με κάθε κομμάτι τοποθετημένο στη σωστή του θέση. Αυτοί οι άνθρωποι είναι, σύμφωνα με τον Popper, ‘ιστορικιστές’.» (Llosa 2008)
Παρά τις λογοτεχνικές υπερβολές όμως του συγγραφέα, ο ιστορικισμός δεν είναι η φιλοσοφία μιας μυστικής σέκτας μαρξιστών μελλοντολόγων. Είτε λόγω της έντονης σχέσης του με τις θρησκείες της δύσης (και του εσχατολογικού τους χαρακτήρα), είτε λόγω της ίδιας της ανθρώπινης φύσης μας που μας οδηγεί ίσως στο να αναζητούμε προβλέψιμα σχήματα ως ερμηνεία των εμπειρικών μας δεδομένων, ο ιστορικισμός αποτελεί ένα καλά εδραιωμένο κομμάτι του πολιτισμού μας – της κοινής μας λογικής, αν προτιμάτε.

Αυτός ο ιστορικισμός, βρίσκεται αναπόφευκτα στον πυρήνα κάθε ολοκληρωτισμού. Και, παρά τη φαινομενική του φιλοσοφική αφέλεια, ευθύνεται σημαντικά για εκατομμύρια νεκρούς, εξόριστους, πρόσφυγες, φυλακισμένους.

Γιατί, αν και μόνο «οι ανόητοι τολμούν να προβλέψουν με απόλυτη εμπιστοσύνη στον εαυτό τους ότι συγκεκριμένα πράγματα όντως θα συμβούν στο μέλλον και άλλα όχι» (Medawar 1996), είναι η ανοησία τους αυτή που δημιουργεί το έδαφος για τους κάθε λογής προφήτες/δικτατορίσκους να ‘επιταχύνουν δήθεν’ την αναπόφευκτη πορεία της ιστορίας τερματίζοντας το μέλλον όσων τολμούν να αμφισβητήσουν τη βεβαιότητα αυτή.

Αν και δεν είναι δύσκολο να δείξουμε ότι το σύστημα του κεντρικού σχεδιασμού βρίσκεται στην αρχή της πολύ γλιστερής πλαγιάς προς τον ολοκληρωτισμό, είναι σχεδόν αδύνατο να αρνηθούμε ότι κάθε ολοκληρωτισμός συνοδεύεται από την πλαστή βεβαιότητα ότι η οικονομία, και κατ’ επέκταση κάθε κοινωνική δραστηριότητα, μπορεί – διορθώνω, «οφείλει» – να σχεδιαστεί κεντρικά, για το καλό της εργατικής τάξης, του έθνους, της φυλής, του οικοσυστήματος, του πλανήτη. Και, βέβαια, ο σχεδιασμός του μέλλοντος έχει πάντα ως απαραίτητη προϋπόθεση την προβλεψιμότητα του μέλλοντος, μιας και αν κάτι είναι από τη φύση του απρόβλεπτο είναι αδύνατο να το κατευθύνεις στην κάθε του λεπτομέρεια, όπως φιλοδοξούν οι υπουργοί συντονισμού και οι επιτροπές σχεδιασμού. Η εμπειρία του προηγούμενου αιώνα, πολύ φοβάμαι, δεν υπήρξε αρκετή για να αποτρέψει τους ιστορικιστές της εποχής μας, χρησιμοποιώντας μοντέρνα εργαλεία του πολιτικού μάρκετινγκ, να παρασύρουν τους συνανθρώπους μας σε νέες περιπέτειες κεντρικού σχεδιασμού.

Στον αντίποδα αυτής της αντίληψης βρίσκεται η φιλελεύθερη παράδοση της δυναμικής εξέλιξης, της ατομικής ευθύνης και της αποκεντρωμένης εξουσίας. Στο χώρο της πολιτικής φιλοσοφίας, η προσφορά του φιλελευθερισμού στη μάχη κατά του ολοκληρωτισμού εντοπίζεται κυρίως στο έργο των Mises, Ηayek και Popper που, ως σύνολό, καθιστά τον κεντρικό σχεδιασμό φιλοσοφικά εκτεθειμένο και πρακτικά αδύνατο. (Ελπίζω να μου συγχωρείτε αυτή τη μικρή παρένθεση.)

Ο κεντρικός σχεδιασμός, για να έχει νόημα, οφείλει:
  1. να έχει πλήρη εικόνα για τις ανάγκες («στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του») της κοινωνίας, του κάθε πολίτη δηλαδή, [το ‘πρόβλημα της πληροφορίας’]
  2. να μπορεί να υπολογίσει τη βέλτιστη κατανομή των διαθέσιμων πόρων με βάση αυτές τις ανάγκες, [το πρόβλημα του υπολογισμού]
  3. και να μπορεί να προεκτείνει τους υπολογισμούς αυτούς στο μέλλον [το πρόβλημα της προβλεψιμότητας].
Αν έστω κι ένα από τα προβλήματα αυτά αποδειχτεί άλυτο, ο κεντρικός σχεδιασμός – στην ολοκληρωτική του μορφή τουλάχιστο – αποδεικνύεται αδύνατος. Οι Mises-Hayek-Popper κατάφεραν να αποδείξουν ότι και τα τρία προβλήματα δεν έχουν λύση. Ο κεντρικός σχεδιασμός δεν έχει νόημα και κάθε ολοκληρωτισμός είναι απολύτως κενός περιεχομένου – το μόνο που απομένει είναι τα βαρύγδουπα σύμβολα, οι κοκκινόμαυρες στολές και η βαρβαρότητα.

O Hayek (Hayek 1945) κατάφερε να αποδείξει ότι είναι αδύνατο να συγκεντρωθούν όλα τα απαραίτητα δεδομένα – που, παρεμπιπτόντως, μεταβάλλονται διαρκώς – για την επίλυση του οικονομικού προβλήματος σε ένα κεντρικό εγκέφαλο. Η τάση των οικονομολόγων να λησμονούν τη σημασία των συνεχών μικρών μεταβολών που συνθέτουν την εικόνα της οικονομίας είναι αποτέλεσμα της ενασχόλησής τους με στατιστικές αφαιρέσεις που, αν και δίνουν την αίσθηση μερικής σταθερότητας, αγνοούν την κινητικότητα των δεδομένων που κρύβεται από πίσω τους.

Ο Mises δείχνει ότι δεν μπορεί να υπάρξει οικονομικός υπολογισμός χωρίς ή έξω από το σύστημα των τιμών που η αγορά εξασφαλίζει –η σοσιαλιστική οικονομία παύει να είναι οικονομία. Η πληροφορία διαστρεβλώνεται και ο σχεδιασμός είναι ανέφικτος.

Τέλος, και επιστρέφοντας στο θέμα της σημερινής μας συζήτησης, ο Popper δίνει τη χαριστική βολή στον κεντρικό σχεδιασμό και κάθε μορφή ολοκληρωτικού ουτοπισμού. Δεν μπορεί να υπάρξει πρόβλεψη της ιστορίας. (Popper, The Poverty of Historicism 2002) Οπότε, κάθε προσπάθεια σχεδιασμού και οργάνωσης της ιστορίας είναι αδύνατη. Δεν μπορεί να υπάρξει μηχανική της ιστορίας όταν το μέλλον είναι απρόβλεπτο.

Το επιχείρημα του Popper (Popper, The Open Universe: An Argument for Indeterminism – From «Postscript to the Logic of Scientific Discovery» 1982) είναι εντυπωσιακά απλό – αν και πιθανότατα όχι τόσο απλό όσο αρχικά φαίνεται:
  1. Δεν μπορούμε να προβλέψουμε, με λογικά ή επιστημονικά μέσα, τη μελλοντική ανάπτυξη της ανθρώπινης γνώσης. (Αν και δεν είναι δύσκολο να πειστεί κανείς για την αλήθεια αυτού του ισχυρισμού, ο Popper προσφέρει και τη λογική απόδειξη του ισχυρισμού στους αναγνώστες του.)
  2. Η πορεία της ανθρώπινης ιστορίας επηρεάζεται έντονα από την ανάπτυξη της ανθρώπινης γνώσης.
  3. Οπότε, δεν μπορούμε να προβλέψουμε την μελλοντική πορεία της ανθρώπινης ιστορίας – τουλάχιστο όχι αυτές τις πλευρές της που επηρεάζονται έντονα από την ανάπτυξη της γνώσης μας.
Ο ιστορικισμός είναι λοιπόν αβάσιμος. Το μέλλον είναι ανοιχτό και κανένας σχεδιαστής, ουτοπιστής, δικτάτορας, δεν μπορεί πια να μας πείσει για το προδιαγεγραμμένο μέλλον μας που οφείλουμε να επιταχύνουμε. Ο επιστήμονας μελλοντολόγος/σχεδιαστής μπορεί να υπάρξει μόνο ως μεταφυσικός προφήτης – δεν αποκλείεται αυτό από την ανάλυση του Popper – δάκτυλος ανώτερης δύναμης έξω και πέρα από την πορεία της ανθρώπινης γνώσης.

Ο ιστορικισμός αποτελεί πιθανότατα μια ακόμη παρενέργεια του μηχανισμού της εξέλιξης. Κι αν δεν υπήρχε η άλλη ‘καταραμένη παρενέργεια’, αυτή του ‘συντηρητισμού’, που μας προφυλάσσει από την αποδοχή ριζοσπαστικών αλλαγών και ουτοπικών λύσεων, θα είχε πιθανά ήδη οδηγήσει στην εξαφάνιση του είδους μας.

Σύμφωνα με τον Popper, το αντίδοτο στον κεντρικό σχεδιασμό είναι η μηχανική της ‘μπουκιάς’ – ένα είδος δηλαδή συντηρητικού εκσυγχρονισμού, που μικρά πολιτικά πειράματα αντικαθιστούν τα μεγαλόπνοα σχέδια και τις ολιστικές προσεγγίσεις. Το επιχείρημα του Popper δεν οδηγεί στην κατάργηση του κράτους ή την άρνηση της οποιασδήποτε παρέμβασης στην οικονομία. Καθιστά όμως αδύνατη την πίστη στον κεντρικό σχεδιασμό και δυσκολεύει έντονα το έργο του υπουργού Εθνικής Οικονομίας όταν οραματίζεται να ‘κατευθύνει την οικονομία’ προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση, όπως πολύ συχνά ακούμε. Ο Popper ανοίγει το δρόμο στην αποκέντρωση και τον εκσυγχρονισμό κι αυτή είναι ίσως η μεγάλη προσφορά του στο χώρο της πολιτικής φιλοσοφίας.


Βιβλιογραφία :
Hayek, Friedrich A. «The Use of Knowledge in Society.» AER, 1945.
Llosa, Mario Vargas. Wellsprings (The Richard Ellmann Lectures in Modern Literature). Harvard University Press, 2008.
Medawar, Peter Brian. The Strange Case of the Spotted Mice and Other Classic Essays on Science: And Other Classic Essays on Science. 5, illustrated. Oxford University Press, 1996.
Mises, Ludwig von. «Economic Calculation In The Socialist Commonwealth.» Στο Collectivist Economic Planning, μοντάζ: F.A. Hayek, 87-130. London: George Routledge & Sons, 1935.
Popper, Karl. The Open Universe: An Argument for Indeterminism – From «Postscript to the Logic of Scientific Discovery». Routledge, 1982.
—. The Poverty of Historicism. 2, reissue, revised, reprint. Routledge, 2002.
—. Unended Quest. 5, illustrated. Routledge, 2002.