Ένα προβληματικό μοντέλο καπιταλισμού

Γράφει ο Δημήτρης Σκάλκος*

Το διαρκές εκκρεμές της οικονομικής ελευθερίας, έπειτα από περίπου τρεις δεκαετίες αδιάλειπτης κίνησης στην κατεύθυνση του «ανοίγματος» των οικονομιών και της διεθνοποίησης των αγορών, φαίνεται να κινείται αντίθετα προς την κατεύθυνση της κρατικής παρέμβασης. Η συμμετοχή των πρώην ολοκληρωτικών οικονομιών (Κίνα, Ρωσία, κ.ά.) στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας και οι (αναπόφευκτες;) κρατικές παρεμβάσεις των δυτικών κυβερνήσεων για την αντιμετώπιση των συνεπειών της χρηματοπιστωτικής κρίσης, οδηγούν στη σημαντική ενίσχυση του ρόλου του κράτους στην παγκόσμια οικονομία. Η «κρίση κυβερνησιμότητας» (governability) των αναπτυγμένων δυτικών οικονομιών και οι εντυπωσιακές επιδόσεις πολλών αναδυόμενων οικονομιών, αναζωπυρώνουν τη συζήτηση για την αποτελεσματικότητα και τη βιωσιμότητα των διαφόρων μοντέλων καπιταλισμού. Και κυρίως θέτουν επιτακτικά το ερώτημα για την υπεροχή του «κρατικού καπιταλισμού» ως μοντέλου οργάνωσης μιας εθνικής οικονομίας.

Ο προσεκτικός παρατηρητής που δεν θα περιοριστεί στην επιφανειακή ανάγνωση των συνήθων μακρο-οικονομικών δεικτών (ΑΕΠ, εμπορικά ισοζύγια, επενδύσεις, κ.λπ), αναμφίβολα θα διατυπώσει σοβαρές επιφυλάξεις για την παραπάνω άποψη. Στο διαθέσιμο χώρο αυτού του σημειώματος περιοριζόμαστε στις παρακάτω επισημάνσεις:

Πρώτον, ένας ικανός αριθμός εμπειρικών μελετών δείχνουν ότι η εκκίνηση της οικονομικής ανάπτυξης είναι μία εντελώς διαφορετική υπόθεση, και σε κάθε περίπτωση ευκολότερη, από τη διατήρησή της για μακρές χρονικές περιόδους. Η οικονομική ανάπτυξη είναι αγώνας αντοχής και όχι ταχύτητας. Η αρχική αναπτυξιακή ώθηση των οικονομιών του κρατικού καπιταλισμού, η οποία σε μεγάλο βαθμό υπήρξε συνέπεια μιας πρωτοφανούς κινητοποίησης πόρων, του ανοίγματος στο διεθνές εμπόριο και της ελεγχόμενης εσωτερικής ζήτησης, αναπόφευκτα θα επιβραδυνθεί.

Δεύτερον, ο κρατικός καπιταλισμός δεν είναι οικονομικά αποτελεσματικός. Η πλέον επιτυχημένη μορφή καπιταλιστικής οργάνωσης είναι ο επιχειρηματικός καπιταλισμός, που βασίζεται στην ανάδειξη της καινοτομίας, την ανάληψη ρίσκου και τον ανταγωνισμό. Ο κρατικός καπιταλισμός είναι ο κορπορατισμός των κατεστημένων συμφερόντων, ο οποίος στερεί τον καπιταλισμό από τον δυναμικό και προσαρμοστικό χαρακτήρα του, παρεμποδίζοντας την αναγκαία διαδικασία της «δημιουργικής καταστροφής» (Schumpeter). Ακόμη, ο κρατικός καπιταλισμός δεν ευνοεί τις οικονομικά ορθές αποφάσεις. Η γνώση είναι ατελής (Hayek) και οι πολιτικές (κατευθυνόμενες) αποφάσεις των κυβερνητικών παραγόντων αναπόφευκτα περιορίζουν την οικονομική αποτελεσματικότητα σε αντίθεση με τον απρόθετο συντονισμό των αγορών.

Τρίτον, ο κρατικός καπιταλισμός δεν είναι πολιτικά βιώσιμος. Ο σύγχρονος καπιταλισμός στηρίχτηκε μεταπολεμικά στη λειτουργική συνύπαρξή του με μορφές δημοκρατικής εκπροσώπησης ευρύτερων συμφερόντων. Με την πάροδο λοιπόν του καιρού, οι πολιτικές ελίτ των χωρών του κρατικού καπιταλισμού θα βρεθούν μπροστά στην ασφυκτική πίεση νέων οικονομικών και κοινωνικών αιτημάτων από τα αναδυόμενα μεσαία στρώματα και θα πρέπει να αντιμετωπίσουν το δίλλημα της φιλελευθεροποίησης του συστήματος ή, αντίθετα, της επιστροφής σε αυταρχικότερες μορφές διακυβέρνησης.

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι, η έλξη που ασκούν τα διάφορα μοντέλα κρατικού καπιταλισμού οφείλεται περισσότερο στην προφανή αδυναμία των αναπτυγμένων κρατών να ανταποκριθούν στις προσδοκίες των πολιτών, παρά στην υποτιθέμενη ανωτερότητα των ανταγωνιστικών οικονομικών μοντέλων. Στην πραγματικότητα, η Δύση παραμένει το μοντέλο ανάπτυξης για τους απόκληρους πληθυσμούς του πλανήτη, όπως κατέδειξαν οι πρόσφατες δημοκρατικές κινητοποιήσεις στα αραβικά κράτη. Ο μεγαλύτερος εχθρός των αγορών δεν είναι τα διάφορα ανταγωνιστικά κρατικά μορφώματα, αλλά ο εαυτός τους. Η Δύση οφείλει να αναπτύξει εκείνους τους οικονομικούς και πολιτικούς θεσμούς που θα επιτρέψουν τη συμφιλίωση της ανάπτυξης με την αλληλεγγύη. Η δημιουργία ενός νέου πλούτου των εθνών είναι το στοίχημα του 21ου αιώνα.

* Πολιτικός επιστήμονας-διεθνολόγος, διευθυντής του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών (www.libertyforum.gr).