Η επιδίωξη της ευτυχίας και ο μύθος της προόδου

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό The Books' Journal - Τεύχος 30, Απρίλιος 2013)

“ὅτι λέγεις ὅτι πλούσιός εἰμι καὶ πεπλούτηκα καὶ οὐδὲν χρείαν ἔχω, καὶ οὐκ οἶδας ὅτι σὺ εἶ ὁ ταλαίπωρος καὶ ἐλεεινὸς καὶ πτωχὸς καὶ τυφλὸς καὶ γυμνός» Απ. 3:17

‘Η Σιωπή των Ζώων – Περί Προόδου και άλλων μοντέρνων μύθων’, είναι πιθανά ένα από τα πιο καλαίσθητα κείμενα της σύγχρονης πολιτικής λογοτεχνίας. Δεν υπάρχουν επιχειρήματα, έννοιες ή μετρήσιμα μεγέθη. Το κείμενο δεν είναι γραμμένο για να πείσει των αναγνώστη, αλλά για να τον παρασύρει σε μια δαιδαλώδη διαδρομή στη βιβλιοθήκη του συγγραφέα, τις αγαπημένες τους μυθοπλασίες και τους πιο σκοτεινούς του εφιάλτες. Ο Τζον Γκρέι, με την αριστουργηματική γραφή του, κάτι μεταξύ ποιητικής εξομολόγησης και φιλοσοφικού δοκιμίου, προτιμά να εξερευνήσει το χώρο των ιδεών του κατασκευάζοντας ένα μωσαϊκό από στοχασμούς, μυθιστορηματικούς ήρωες, βιογραφικά ανέκδοτα, αποσπάσματα και διηγήσεις.

Η ποίηση του Γούλας Στήβενς και του Τζον Άσμπερι λειτουργούν ως συνδετικό υλικό, ως το leitmotif του όλου έργου,  κι ο προβληματισμός του συγγραφέα απλώνεται ως κινούμενη εικόνα. Είναι πραγματικά κρίμα που δεν κατάφερα να εντοπίσω ούτε μια παράγραφο με την οποία θα μπορούσα να συμφωνήσω ή μια ιδέα που θα μπορούσε κάπως να προκαλέσει τον ενθουσιασμό μου. 

Ο μύθος της προόδου

Το κείμενο ξεκινά με μια φιλοσοφική ματιά στο διήγημα ‘Η καρδιά του σκότους’, του Τζόζεφ Κόνραντ. Όπως κι ο Κόνραντ, ο συγγραφέας πιστεύει ότι ο μεγαλύτερος μύθος της εποχής μας είναι αυτός της προόδου. Δεν υπάρχει πρόοδος μας λέει. Η ανθρωπότητα κυλά από τον ένα τυχαίο σχηματισμό στον άλλο, χωρίς κατεύθυνση και χωρίς πορεία. Η κίνηση του πολιτισμού είναι κίνηση στα τυφλά. Η πρόοδος είναι ο μύθος που έχει κατασκευάσει ο πολιτισμός μας ως μηχανισμό επιβίωσης και εξάπλωσής του. Είναι το όχημα του ιμπεριαλισμού. Κοιτώντας προς τα πίσω, δεν έχουμε κανένα λόγο να πιστεύουμε ότι το μέλλον μας θα είναι διαφορετικό. «Μπορεί η Ιστορία να είναι μια σειρά από παραλογισμούς, τραγωδίες και εγκλήματα, αλλά – όλοι επιμένουν – το μέλλον μπορεί να είναι καλύτερο από οτιδήποτε άλλο στο παρελθόν.»  

Ο Τζον Γκρέι πιστεύει ότι τίποτα ουσιαστικά δεν αλλάζει στην ανθρώπινη φύση. Υπάρχουν ίσως, κατά καιρούς, κάποιες βελτιώσεις, αλλά ό,τι κι αν μαθαίνουμε από το παρελθόν μας σύντομα το ξεχνάμε και επιστρέφουμε στην αρχή. Τίποτα δεν μπορεί να μας εγγυηθεί ότι το αύριο του πολιτισμού μας θα είναι καλύτερο από το σήμερα, ή πολύ χειρότερο από το χτες. 

Αν υπάρχει κάτι μοναδικό για το ανθρώπινο ζώο είναι ότι έχει την ικανότητα να αυξάνει τη γνώση του με επιταχυνόμενους ρυθμούς, όντως ταυτόχρονα ανίκανο να διδάσκεται από την εμπειρία. Η επιστήμη και η τεχνολογία είναι σωρευτικές, ενώ η ηθική και η πολιτική ασχολούνται με επαναλαμβανόμενα διλήμματα. [...] Ο πολιτισμός είναι κάτι το φυσικό για τους ανθρώπους, αλλά το ίδιο είναι και η βαρβαρότητα.

Η σύγχρονη μυθολογία που έχουμε κατασκευάσει βλέπει την ανθρωπότητα να εξελίσσεται διαρκώς και να ξεπερνά τη βαρβαρότητα του παρελθόντος. Κι αν και έχουμε πια την τάση να χρωματίζουμε το μύθο αυτό με ορθολογικές φαντασιώσεις και να κοιτάμε το χριστιανικό μας παρελθόν με την πικρή γεύση που έχει αυτός που ανακαλύπτει ότι ζούσε όλη του τη ζωή ως ένα ψέμα, αλλά τώρα ξέρει και βλέπει την αλήθεια, συνεχίζουμε να ζούμε σε ένα παραμύθι. Ο μοντέρνος μύθος της προόδου δεν είναι τόσο μοντέρνος:

Στην πραγματικότητα, η ιδέα της προόδου δεν έρχεται σε αντίθεση με τη θρησκεία με τον τρόπο που το σύγχρονο αυτό παραμύθι υπονοεί. Η πίστη στην πρόοδο είναι μια καθυστερημένη επιβίωση του πρώιμου Χριστιανισμού, που έχει τις ρίζες της στο μήνυμα του Ιησού, ενός αντιφρονούντα Ιουδαίου προφήτης που ανακοίνωσε το τέλος του χρόνου. Για τους αρχαίους Αιγυπτίους, όπως και για τους αρχαίους Έλληνες, δεν υπήρχε τίποτα καινούργιο κάτω από τον ήλιο. Η ανθρώπινη ιστορία ανήκει στους κύκλους του φυσικού κόσμου. Το ίδιο ισχύει και στον Ινδουισμό και τον Βουδισμό, τον Ταοϊσμό και το Σιντοϊσμό, καθώς και στα παλαιότερα μέρη της εβραϊκής Βίβλου. Με τη δημιουργία της προσδοκίας μιας ριζικής αλλαγής στις ανθρώπινες υποθέσεις, ο Χριστιανισμός – η θρησκεία που κατασκεύασε ο Απόστολος Παύλος από τη ζωή και τα λόγια του Ιησού – ίδρυσε το σύγχρονο κόσμο.

Στην πράξη, τα ανθρώπινα όντα συνέχισαν να ζουν όπως ζούσαν πάντα.

Δεν υπάρχουν όμως ριζικές αλλαγές στην ανθρώπινη κατάσταση. Η ανθρώπινη ιστορία, όντας μια διαδικασία εξέλιξης, είναι μια διαδικασία περιπλάνησης: «Η εξέλιξη δεν έχει τελική στόχευση ή κατεύθυνση οπότε, αν η ανάπτυξη της κοινωνίας είναι μια εξελικτική διαδικασία, δεν πηγαίνει πουθενά.» Ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι αυτός που είναι – τίποτα δεν μένει το ίδιο, αλλά και τίποτα αλλάζει ουσιαστικά. 

Οι ανθρωπιστές πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα βελτιώνεται μαζί με την ανάπτυξη της γνώσης, αλλά και η πεποίθηση ότι η αύξηση της γνώσης συνοδεύεται από προόδους στον πολιτισμό είναι μια πράξη πίστης. [...] Προφανώς παράλογη, αυτή η ανοησία δίνει νόημα στης ζωές των ανθρώπων που πιστεύουν ότι έχουν αφήσει πίσω τους όλους τους μύθους. 

Θα ήταν παράλογο να περιμένουμε από τους ανθρωπιστές να εγκαταλείψουν τους μύθους τους. Όπως και η φτηνή μουσική, ο μύθος της προόδου ανυψώνει τη διάθεση καθώς μουδιάζει τον εγκέφαλο. 

Ο Τζον Γκρέι θέλει να επιστρέψουμε στην εποχή της αθωότητας. Στην εποχή της σιωπής. Να ανακαλύψουμε τη ζωή μέσα από την παραδοχή ότι ο κόσμος δεν αλλάζει, ο άνθρωπος δεν αλλάζει, δεν μαθαίνει. 

Δεδομένου ότι απαιτείται μια θαυματουργή παραβίαση της τάξης των πραγμάτων, η ιδέα ότι ο Ιησούς επέστρεψε από τους νεκρούς δεν είναι τόσο αντίθετη με τη λογική, όσο η ιδέα ότι τα ανθρώπινα όντα στο μέλλον θα είναι διαφορετικά από το πώς ήταν πάντα.

Αντιμαχόμενος το δήθεν μύθο της προόδου, ο Γκρέι ξανακατασκευάζει το μύθο της άγνοιας. Η πρόοδος όμως δεν είναι μυθικό κατασκεύασμα του σύγχρονου ανθρώπου. Κι έχουμε κάθε λόγο να παραμένουμε αισιόδοξοι. Όχι γιατί έχουμε παραπλανηθεί από τους μύθους μας, αλλά γιατί αρκεί μια ματιά στον κόσμο γύρω μας για να δούμε ότι όντως η αύξηση της γνώσης και της τεχνολογίας έχουν βελτιώσει δραματικά την ανθρώπινη κατάσταση. Ακόμη και σήμερα, στο βαθύτερο ίσως σημείο της κρίσης, η ζωή στον πλανήτη είναι καλύτερη από οποτεδήποτε άλλοτε στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού.

Όντως, το βέλος της εξέλιξης δεν έχει κατεύθυνση. Είναι όμως και αυτή, όπως η επιστήμη και η τεχνολογία, σωρευτική διαδικασία. Κι αν υπάρχουν πρόσκαιρα πισωγυρίσματα, η ανθρωπότητα δεν μπορεί να ξεμάθει τα μαθήματα του παρελθόντος. Όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο Στήβεν Πίνκερ, «Ιδεώδη που οι μορφωμένοι άνθρωποι θεωρούν σήμερα ως δεδομένα – ίσα δικαιώματα, ελευθερία του λόγου, και η υπεροχή της ανθρώπινης ζωής πάνω από την παράδοση, την πίστη στη φυλή και τους θεσμούς της καθαρότητας – αποτελούν ριζοσπαστικές ρήξεις με τις ευαισθησίες του παρελθόντος. Κι αυτά είναι επίσης δώρα μιας διευρυμένης εφαρμογής της λογικής.» 

(Αν κανείς, διαβάζοντας τη Σιωπή των Ζώων, αισθανθεί να παρασύρεται από την απαισιοδοξία του Γκρέι, αρκεί να ανατρέξει στο ‘Οι καλύτεροι άγγελοι της φύσης μας’ του Στήβεν Πίνκερ και το ‘Ο ορθολογιστής αισιόδοξος’ του Ματ Ρίντλεϊ για να εξοστρακίσει κάθε αίσθηση ότι η πρόοδος δεν είναι πραγματικό όχημα της Ιστορίας.)

Η επιδίωξη της ευτυχίας

Κι αν δεν υπάρχει πρόοδος, αν δεν έχουμε τίποτα να περιμένουμε από το μέλλον μας, πώς στεκόμαστε τότε απέναντι στον κόσμο γύρω μας; Στο δεύτερο μέρος του κειμένου, ο Γκρέι μας καλεί αν αποδεχτούμε τους μύθους μας ως τέτοιους και να εγκαταλείψουμε τις προσδοκίες μας ως παιδιάστικα όνειρα. 

Τα ανθρώπινα όντα είναι πιο πιθανό να βρουν τρόπους για να ζούμε καλά, αν δεν περνούν τη ζωή τους με στόχο να είναι ευτυχισμένα. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να επιδιώκουμε την ευτυχία έμμεσα – μια ιδέα επίσης κληρονομημένη από τον Αριστοτέλη. Αντίθετη, είναι καλύτερα να μην αναζητούμε καν την ευτυχία.

Επιστρέφουμε έτσι στο μοιρολατρικό συντηρητισμό της πρωτοχριστιανικής εποχής και την λατρεία της στασιμότητας που συναντάμε στις ανατολικές θρησκείες. Στο Ταό Τε Κινγκ, διαβάζουμε: «Αν έλειπε η σοφία και η πολυμάθεια θα ήταν εκατό φορές καλύτερα για όλους. Χωρίς κανόνες και ηθική θα ξαναβρίσκαμε το σεβασμό. Δίχως ευφυΐα και όφελος θα γλιτώναμε απ’ τους άρπαγες. Όμως δεν αρκούν οι διαπιστώσεις. Ας γίνουμε απλοί σαν άγραφο χαρτί. Ας αποβάλουμε τη φιλαυτία και τις περιττές επιθυμίες. » Προσπαθώντας να μας πείσει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος αδυνατεί να εγκαταλείψει το μύθο της προόδου, χάνοντας έτσι την όποια ευκαιρία για την απόκτηση της ευτυχίας, ο συγγραφέας αντηχεί μια από τις πιο κοινότυπες δοξασίες του Χριστιανισμού: «Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι ότι αυτών εστίν η βασιλεία των ουρανών.»

Το όραμα της στάσιμης μακαριότητας («Μην κουνηθείς / Άσε τον άνεμο να μιλήσει / αυτό είναι παράδεισος. ») δεν οδηγεί πουθενά αλλού παρά μονάχα στη στασιμότητα. Μόνο η ίδια η προσδοκία της προόδου έχει τη δυνατότητα να σπρώξει την ανθρώπινη εξέλιξη στην πρόοδο. Αυτό που ο Γκρέι βλέπει ως το μύθο της προόδου είναι ο ίδιος ο μηχανισμός της προόδου. Η εξέλιξη δεν είναι ένας τυχαίος μηχανισμός περιπλάνησης, αλλά ένα δημιουργικό παιχνίδι που επιβραβεύει την εφευρετικότητα, αναζητά λύσεις, ανοίγει διαρκώς νέους δρόμους. Είμαστε από τη φύση μας προγραμματισμένοι να αλλάζουμε. Και μπορούμε όντως να ελπίζουμε ότι το αύριο θα είναι καλύτερο, ακριβώς γιατί προσδοκούμε ένα καλύτερο αύριο.   

Η Σιωπή των Ζώων

Στο τρίτο μέρος της Σιωπής των Ζώων, ο Γκρέι συνεχίζει στο ίδιο μοτίβο. Το ανθρώπινο μυαλό είναι καταδικασμένο στο θόρυβο. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα ζώα, αδυνατούμε να βρούμε τη γαλήνη γιατί φέρουμε μέσα μας την ταραχή του θορύβου. Κι όμως, επιμένουμε να την αναζητούμε.

Η επιδίωξη της σιωπής φαίνεται να είναι μια ιδιαίτερα ανθρώπινη δραστηριότητα. Τα άλλα ζώα τρέχουν μακριά από το θόρυβο, αλλά είναι ο θόρυβος που γίνεται από άλλους που προσπαθούν να αποφύγουν. Μόνο οι άνθρωποι θέλουν να φιμώσουν την κραυγή στο μυαλό τους.

Κι εδώ δυστυχώς, η συνταγή της επιτυχίας που προτείνει ο Γκρέι είναι η εγκατάλειψη της προσπάθειας: «Ακόμη και οι άνθρωποι μπορούν να βρουν τη σιωπή, αν μπορούν να καταφέρουν να ξεχάσουμε τη σιωπή που ψάχνουν.» Αν δεν κάνουμε απολύτως τίποτα, αν εγκαταλείψουμε κάθε ελπίδα και κάθε προσδοκία, τότε μόνο θα συναντήσουμε τη σιωπή και την ευτυχία. 

‘Η Σιωπή των Ζώων’ δεν γράφτηκε πρώτη φορά από τον Γκρέι. Τη συναντούμε στην παράδοση του Βουδισμού, στη μοναστική ζωή των χριστιανών της Ανατολής, στους μύθους και τα παραμύθια των φυλών της Αφρικής. Είναι η κραυγή απόγνωσης του ανθρώπου που παρακολουθήσει την ταχύτητα της εξέλιξης και κλείνει τα μάτια του για να αποφύγει τον ίλιγγο. Είναι προϊόν φόβου και όχι δημιουργικότητας. Κι όσο αριστουργηματικά κι αν είναι γραμμένο το κείμενο, δεν μπορεί να αποφύγει την κοινοτυπία της μοιρολατρίας. 

«Δεν υπάρχει λύτρωση από την ανθρώπινη ύπαρξη. Αλλά καμία λύτρωση δεν χρειάζεται.» Έχει δίκιο ο Γκρέι. Δεν χρειάζεται καμία λύτρωση. Η ανθρώπινη κατάσταση δεν είναι πορεία προς τη λύτρωση αλλά ένα παιχνίδι σύγκρουσης, ανακάλυψης και, ναι, προόδου. Αν δεν ελπίζω τίποτα, αν δεν φοβάμαι τίποτα, δεν αποκτώ την ελευθερία. Παύω απλώς να ζω.