Δευτέρα 22 Απριλίου 2013

Μπιλ Γκέιτς: περί της μεθόδου

Leave a Comment
Σχόλιο για το φιλανθρωπικό έργο του Bill Gates. (Δημοσιεύτηκε, σε λιγάκι αλλαγμένη μορφή, στο περιοδικό The Books' Journal - Τεύχος 29, Μάρτιος 2013)

“It's the anarchy of poverty / delights me…” - William Carlos Williams

Ο πλούτος των εθνών

Φεύγοντας από την Αιθιοπία δεν μπορείς να αποφύγεις την αίσθηση της ανακούφισης, επιστρέφοντας στην ασφάλεια και τις ανέσεις του αναπτυγμένου κόσμου. Δεν μπορείς ωστόσο να αποφύγεις και την αίσθηση της ενοχής. Ενοχή, γιατί κληρονόμησες την παρουσία σου σε ένα κομμάτι του πλανήτη απαλλαγμένο από την ανέχεια και τη μιζέρια του αναπτυσσόμενου κόσμου. Ένα κομμάτι γης που έχει λύσει όλα τα προβλήματα που ο υπόλοιπος πλανήτης, σε αρκετές περιπτώσεις, δεν έχει καταφέρει ακόμη καν να διατυπώσει ως προβλήματα για να αναζητήσει τη λύση τους.
Η πρωτεύουσα, η Αντίς Αμπέμπα, είναι μια παραγκούπολη φτιαγμένη από τσίγκο και σκόνη. Που και που, βλέπεις ξενοδοχεία ή κρατικά κτήρια ή νέους ουρανοξύστες να χτίζονται. Οι εργάτες ακροβατούν πάνω σε κορμούς ευκαλύπτων που πλέκονται μεταξύ τους για να σχηματίσουν αυτοσχέδιες σκαλωσιές. Στους δρόμους, κοπάδια ζώων, πεζοί και μισοταριχευμένα Lada σχηματίζουν μια πολύμορφη μάζα που κινείται χωρίς κατεύθυνση ή ρυθμό. Δεν υπάρχουν σήματα κυκλοφορίας, γραμμές στους δρόμους, διαβάσεις: όλα λειτουργούν με έναν αυτόματο μηχανισμό διαπραγμάτευσης – όχι πάντα με πολύ μεγάλη επιτυχία. Οι εκκλησίες ξεχειλίζουν από τους πιστούς, τυλιγμένους με παραδοσιακά λευκά υφάσματα. Τα πεζοδρόμια, αυτό το χωμάτινο κομμάτι του δρόμου ανάμεσα στην άσφαλτο και τον τσίγκο, είναι γεμάτο ανθρώπους που περπατούν προς όλες τις κατευθύνσεις, μικροπωλητές που πουλάνε ξερά χόρτα, δέρματα και ζώα, άστεγους που ξαπλώνουν σε χαρτόνια και κουρέλια. Η ζωή στην Αιθιοπία είναι ζωή στο δρόμο. Όταν ο Γουίλιαμ Κάρλος Γουίλιαμς έγραφε ότι έβρισκε απόλαυση στην «αναρχία της φτώχειας», πολύ φοβάμαι ότι είχε κάτι πολύ διαφορετικό στο μυαλό του από την πραγματικότητα της Υποσαχάριας Αφρικής.

Το γιατί κάποιες χώρες αναπτύσσονται, πλουτίζουν, κι οι πολίτες τους απολαμβάνουν ολοένα και πιο βελτιωμένες συνθήκες ζωής, ενώ άλλες παρακμάζουν ή παραμένουν εγκλωβισμένες στη φτώχεια, αποτελεί το μόνιμο leitmotif της πολιτικής λογοτεχνίας. Από την εποχή του Άνταμ Σμιθ δεν έχουμε σταματήσει να προβληματιζόμαστε για «τη φύση και τα αίτια του πλούτου των εθνών». Ίσως γιατί, παρά τις όποιες επαρχιώτικες εμμονές μας, συνειδητοποιούμε διαρκώς ότι είναι πολύ δύσκολο να διατηρήσουμε τη δική μας ισορροπία αν ο υπόλοιπος πλανήτης παραμένει εγκλωβισμένος στη φτώχεια και την υπανάπτυξη. Αυτό που σίγουρα ξέρουμε, μετά και τις τραυματικές εμπειρίες του προηγούμενου αιώνα, είναι ότι ο κεντρικός σχεδιασμός οδηγεί εύκολα στον ολοκληρωτισμό και την παρακμή. Αυτό που επίσης ξέρουμε, με κάποια βεβαιότητα, είναι ότι η εξέλιξη περνά μέσα από την αποδοχή των δημοκρατικών θεσμών, το εμπόριο και το σεβασμό των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων. Ο δημοκρατικός καπιταλισμός είναι ο χώρος της ανάπτυξης. Κι αν η αγορά μπορεί να οδηγήσει σε ανισότητες, το πρόβλημα της Αφρικής δεν είναι οι όποιες ανισότητες στο αποτέλεσμα, αλλά στην εκκίνηση. Ένα παιδί που γεννιέται σήμερα σε κάποιο αγροτικό χωριό της Αιθιοπίας, πέρα από την τρομαχτικά μεγάλη πιθανότητα που έχει να μη φτάσει ποτέ το πέμπτο έτος της ηλικίας του, είναι αδύνατο να συναγωνιστεί ένα παιδί που γεννιέται σε οποιοδήποτε μέρος της Ευρώπης. Κι εδώ είναι που χρειάζεται η άμεση εξωτερική παρέμβαση. Για να λειτουργήσει το παιχνίδι του ανταγωνισμού, είμαστε ηθικά υποχρεωμένοι να φροντίσουμε ότι όλοι μπορούμε, όσο αυτό είναι ρεαλιστικά εφικτό, να έχουμε τις ίδιες ευκαιρίες εισόδου σε αυτό.

Μπιλ Γκέιτς ο καπιταλιστής

Ο Μπιλ Γκέιτς, υπήρξε για δεκαετίες ένας από τους πιο μισητούς ανθρώπους του πλανήτη. Ο πλουσιότερος επιχειρηματίας στον κόσμο, εκπρόσωπος της μεγάλης εταιρίας με τις μονοπωλιακές τακτικές και την επιθετική εξάπλωση σε κάθε πτυχή της αγοράς. Η προσωποποίηση του αδίστακτου καπιταλιστή. Όταν ίδρυσε όμως το Bill & Melinda Gates Foundation, το μεγαλύτερο φιλανθρωπικό ίδρυμα στην ιστορία της ανθρωπότητας, τον αποκλείσαμε από το πλάνο της προσοχής μας. Δεν είχε πια ενδιαφέρον ως καρικατούρα στην αντικαπιταλιστική μας αφήγηση. Χάσαμε έτσι την ευκαιρία να παρατηρήσουμε τις ίδιες «επιθετικές πρακτικές» να εφαρμόζονται ενάντια στη μαλάρια, τον ιό HIV, την παιδική θνησιμότητα, τον αναλφαβητισμό. Δεν νομίζω ότι είναι υπερβολική η εκτίμηση ότι έχει σωθεί η ζωή περισσότερο από έξι εκατομμύρια ανθρώπων, από προγράμματα που χρηματοδοτεί και διαχειρίζεται το ίδρυμα Gates. Καθόλου άσχημη επίδοση για τον άνθρωπο που μέχρι πρόσφατα θεωρούσαμε, και αρκετοί ακόμη θεωρούν, ως το πρότυπο του άπληστου επιχειρηματία.

Τον προηγούμενο μήνα δημοσιεύτηκε η ετήσια επιστολή του Μπιλ Γκέιτς που παρουσιάζει το έργο του ιδρύματος, αλλά και τις ιδέες του για την αύξηση της αποτελεσματικότητάς του. Άλλωστε, το ίδρυμα Gates, είναι ένας μηχανισμός που διαχειρίζεται πλέον περίπου 60 δις. δολάρια κι έχει περισσότερους από 1,100 υπαλλήλους σε διάφορες χώρες. Η φετινή επιστολή είναι αφιερωμένη στη σημασία της χρήσης των μετρήσεων ως εργαλείο σχεδιασμού και διοίκησης.
«Δεδομένου ενός στόχου, αποφασίζεις πια βασική μεταβλητή χρειάζεται να μεταβληθεί για να τον πετύχεις - με τον ίδιο τρόπο που μια επιχείρηση αποφασίζει τους στόχους για το εσωτερικό της εταιρίας, όπως η ικανοποίηση των πελατών της – και αναπτύσσεις ένα σχέδιο για τη μεταβολή της και ένα τρόπο μέτρησης της μεταβολής. Χρησιμοποιείς τη μέτρηση ως ανάδραση που οδηγεί σε προσαρμογές. Νομίζω ότι πολλές προσπάθειες αποτυγχάνουν επειδή ακριβώς δεν εστιάζουν στη σωστή μέτρηση ή δεν επενδύουν αρκετά στο να μετρηθεί με ακρίβεια.»
Για κάποιον που δραστηριοποιείται στο χώρο των επιχειρήσεων, αυτό μπορεί να ακούγεται ως κάτι ιδιαίτερα κοινότυπο. Και φυσικά οι μετρήσεις βρίσκονται στην καρδιά της επιχειρηματικής μεθόδου: αν δεν ξέρω που βρίσκομαι, αν η εικόνα δεν είναι καθαρή, είναι αδύνατο να μπορώ να αποφασίσω την κατεύθυνση προς την οποία πρέπει να κινηθώ. Δεν συμβαίνει βέβαια το ίδιο και στον κόσμο της πολιτικής πράξης. Εκεί, οι συμμετέχοντες έχουν συχνά (ένα μάθημα που το πληρώνουμε ακριβά ως χώρα) κάθε λόγο να διατηρούν την εικόνα θολή, να αποφεύγουν τις μετρήσεις ή και, πιο συχνά από ότι θα θέλαμε να παραδεχτούμε, να τις παραποιούν. Πόσο μάλλον όταν πρόκειται για χώρες όπου τα εργαλεία των μετρήσεων είναι ιδιαίτερα περιορισμένα, ανακριβή, ή παντελώς ανύπαρκτα και η πρόσβαση σε αξιόπιστα δεδομένα εντυπωσιακά δύσκολη.

Οι Αναπτυξιακοί Στόχοι της Χιλιετηρίδας

Το 2000, τα Ηνωμένα Έθνη αποφάσισαν να εστιάσουν τις προσπάθειές τους σε έξι μετρήσιμους στόχους για τη βελτίωση της ζωής των φτωχότερων ανθρώπων του πλανήτη. Κι όσοι πιστεύουν ότι η φιλανθρωπία είναι μονάχα ένα τέχνασμα μιας κυνικής τακτικής των πλουσίων της Δύσης για να ικανοποιήσουν το Εγώ ή τη δημόσια εικόνα τους, τα μεγέθη τους διαψεύδουν. Από το 2000 μέχρι σήμερα, ο αριθμός των ανθρώπων που ζουν σε καθεστώς ακραίας φτώχειας έχει μειωθεί στο μισό. Το ίδιο έχει συμβεί και στον αριθμό αυτών που δεν έχουν πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό. Ο αριθμός των γυναικών που πεθαίνουν κατά τη διάρκεια της γέννας, έχει κι αυτός μειωθεί σχεδόν στο μισό και τα παιδιά που πεθαίνουν πριν φτάσουν τα πέντε τους χρόνια έχουν μειωθεί από «περίπου 12 εκατομμύρια το 1990, σε 6.9 εκατομμύρια το 2011.»

Στην επιστολή του ωστόσο ο Μπιλ Γκέιτς, δεν παρουσιάζει μια εικόνα αυτόματης προόδου.
«Αν και είμαι αισιόδοξος, δεν είμαι τυφλός μπροστά στα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε. Υπάρχουν προκλήσεις που πρέπει να ξεπεραστούν μέσα στα επόμενα 15 χρόνια. Οι δύο που με ανησυχούν περισσότερο είναι η πιθανότητα να μην καταφέρουμε να συγκεντρώσουμε τα απαραίτητα κεφάλαια που χρειάζονται για να πληρώσουμε για τα διάφορα προγράμματα υγείας και ανάπτυξης, και ότι δεν θα ευθυγραμμιστούμε πίσω από ξεκάθαρους στόχους για να βοηθήσουμε τους φτωχότερους.» 
Αν και τα επιτεύγματα των τελευταίων ετών ξεπερνούν κάθε άλλο προηγούμενο στην ιστορία της ανθρωπότητας, δεν έχουμε φτάσει ακόμη σε σημείο που να ανέχεται τον εφησυχασμό. Κι αν η οικονομική κρίση αποτελεί μια κάποια δικαιολογία, δεν είναι ούτε κι αυτή επαρκής απάντηση στη στάση ορισμένων χωρών απέναντι στις ανάγκες για βοήθεια και στήριξη των προγραμμάτων του ΟΗΕ.
«Κάποιες χώρες, όπως η Μεγάλη Βρετανία, η Νορβηγία, η Σουηδία, η Κορέα και η Αυστραλία, αυξάνουν τα ποσά της βοήθειας ενώ άλλες, ακόμα και παραδοσιακά γενναιόδωρες όπως η Ιαπωνία και η Ολλανδία, τα έχουν μειώσει. Η κατεύθυνση σε αρκετές χώρες, μεταξύ των οποίων και οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Γαλλία, η Γερμανία και ο Καναδάς, είναι ασαφής.» 
Φιλελεύθερος πατερναλισμός

Δεν ξέρω πόσο χρήσιμο είναι να αναρωτηθούμε για το πόσα εκατομμύρια ζωές θα είχανε σωθεί στην Αφρική με τα δισεκατομμύρια που διαθέσαμε τα τελευταία χρόνια για τη διάσωση του δημόσιου τομέα των χωρών του Ευρωπαϊκού Νότου. Είναι σίγουρα χρήσιμο όμως να αναρωτηθούμε για το πώς μπορούμε να διατηρήσουμε ή και να αυξήσουμε την ένταση της προσπάθειας των Ηνωμένων Εθνών και των φιλανθρωπικών οργανώσεων που τη στηρίζουν.

Μια λύση θα ήταν ίσως η εφαρμογή της μεθόδου του πατερναλιστικού φιλελευθερισμού. Κι εξηγώ: Από τη μία, είμαστε τόσο εγκλωβισμένοι στις λεπτομέρειες της καθημερινότητάς μας που αμελούμε, σε ατομικό επίπεδο, να στηρίξουμε οικονομικά τις οργανώσεις αυτές και τον αγώνα τους. Από την άλλη, η τρομαχτική ανισότητα ανάμεσα στον αναπτυγμένο κόσμο και τις χώρες του τρίτου κόσμου είναι από τη φύση της ανισότητα εκκίνησης. Και τα δύο αυτά ζητούμενα μπορούν να απαντηθούν εύκολα με τη θεσμοθέτηση ενός φόρου κληρονομιάς που θα πληρώνει ο αναπτυγμένος κόσμος, θα αποδίδεται άμεσα στον ΟΗΕ και θα χρηματοδοτεί τα προγράμματα εκείνα που θα έχουν τις μεγαλύτερες μετρήσιμες επιτυχίες. Επιπλέον, ο φόρος αυτός, αν και καθολικός, δεν χρειάζεται να είναι υποχρεωτικός – θα μπορούσαμε κάλλιστα να δίνουμε την επιλογή σε κάθε πολίτη να μπορεί να τον αρνηθεί με μια απλή δήλωση πριν από το θάνατό του. Έτσι, κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να πληρώσει αυτό το φόρο όσο ζει, αλλά έχει κάθε ηθικό κίνητρο να μην αρνηθεί μια ελάχιστη βοήθεια στους συνανθρώπους του μετά το θάνατό του. Αν κάτι θα πρέπει να μας διδάξει η οικονομική κρίση, είναι το ότι οι λύσεις βρίσκονται, τις περισσότερες φορές, στα ίδια μας τα χέρια.