Η ευκαιρία της κρίσης

Η Ναόμι Κλάιν, στην εισαγωγή του γνωστού της best-seller “Το Δόγμα του Σοκ» περιγράφει το μεγάλο κακό που μας έχει προξενήσει η κληρονομιά του Φρίντμαν:

Σε ένα από τα σημαντικότερα δοκίμιά του, ο Φρίντμαν διατύπωσε τον πυρήνα της τακτικής συνταγής του σύγχρονου καπιταλισμού – αυτό που έχω κατανοήσει ως «το δόγμα του σοκ». Παρατήρησε ότι «μόνο μια κρίση – πραγματική ή πλασματική – παράγει πραγματική αλλαγή». Όταν εμφανίζεται αυτή η κρίση, τα μέτρα που λαμβάνονται εξαρτώνται από τις ιδέες που είναι διαθέσιμες. Κάποιοι άνθρωποι συγκεντρώνουν αποθέματα από κονσέρβες και νερό όταν προετοιμάζονται για μεγάλες καταστροφές – οι Φριντμανικοί συγκεντρώνουν αποθέματα από ιδέες περί της ελεύθερης αγοράς. Κι όταν χτυπά η κρίση, ο καθηγητής της Σχολής του Σικάγο ήταν πεπεισμένος ότι ήταν ζωτικής σημασίας η άμεση δράση, η ταχεία και μη αναστρέψιμη αλλαγή, πριν η βασανισμένη από την κρίση κοινωνία γλιστρήσει πίσω στην «τυραννία του status quo”. Μια παραλλαγή της συμβουλής του Μακιαβέλι ότι οι «βλάβες» θα πρέπει να επιβάλλονται «με τη μία» - αυτή είναι μια από τις πιο διαχρονικές κληρονομιές που μας άφησε ο Φρίντμαν.

Σε όσους έχουν μπει στον κόπο να διαβάσουν κάτι περισσότερο από τις ληγμένες κονσέρβες του σύγχρονου αριστερισμού, δεν θα κάνει μάλλον εντύπωση ότι η θεωρία της κ. Κλάιν είναι και ανακριβής και διαστρεβλωτική. Ο Φρίντμαν λοιπόν δεν έχει γράψει κανένα δοκίμιο που περιγράφει κάποια συνωμοτική στρατηγική των καπιταλιστών, ούτε βέβαια συνιστά το σοκ ως συνταγή λύσης οποιουδήποτε προβλήματος.

Στην εισαγωγή (ούτε καν στον πρόλογο!) του ‘Καπιταλισμός κι Ελευθερία’, αναφέρει απλώς σε μια παράγραφο γιατί μπήκε στον κόπο να γράψει το συγκεκριμένο βιβλίο, σχολιάζοντας ταυτόχρονα το ρόλο των ιδεών στην πολιτική:

Η δύναμη της αδράνειας είναι τεράστια – μια τυραννία του status quo – στις ιδιωτικές και ειδικότερα στις κυβερνητικές ρυθμίσεις. Μόνο μια κρίση - πραγματική ή πλασματική – παράγει πραγματική αλλαγή. Όταν εμφανίζεται αυτή η κρίση, τα μέτρα που λαμβάνονται εξαρτώνται από τις ιδέες που είναι διαθέσιμες. Αυτό πιστεύω είναι η βασική μας λειτουργία: να αναπτύξουμε εναλλακτικές πολιτικές, να τις διατηρήσουμε ζωντανές και διαθέσιμες μέχρι το πολιτικά αδύνατο να γίνει πολιτικά αναπόφευκτο. 

(Και κλείνει την εισαγωγή περιγράφοντας το παράδειγμα της υποχρεωτικής στράτευσης που η εμμονή του οδήγησε τελικά στην ολική κατάργησή της στις Η.Π.Α.)

Είχε άδικο; Πολλές φορές θεωρούμε αφελώς ότι οι πολιτικοί, καθώς κι οι τεχνοκράτες σύμβουλοί τους, έχουν πάντα στη διάθεσή τους μελετημένα σχέδια τα οποία και ανασύρουν από το συρτάρι τους για να τα εφαρμόζουν στην αντιμετώπιση κρίσεων όπως κι αυτή που ζούμε σήμερα. Ότι ξέρουν ακριβώς τι κάνουν, κι ότι βρίσκονται σε θέση να προβλέψουν επακριβώς τα αποτελέσματα των πράξεών τους. Και φυσικά τίποτε δεν βρίσκεται πιο μακριά από την αλήθεια. Ούτε υπάρχουν (ούτε μπορούν να υπάρξουν) έτοιμες συνταγές, ούτε μπορεί να προβλέψει κανείς με ακρίβεια το οικονομικό μας μέλλον.

Έχει απόλυτο δίκιο ο Φρίντμαν όταν παρατηρεί ότι «τα μέτρα που λαμβάνονται εξαρτώνται από τις ιδέες που είναι διαθέσιμες». Στον αγγλοσαξονικό κόσμο, η κυρίαρχη αντίληψη κατευθύνεται μάλλον προς τη μεγαλύτερη απελευθέρωση των αγορών, την ευελιξία και τη δημοσιονομική πειθαρχία. Στην υπόλοιπη Ευρώπη, κυριαρχεί ακόμη η αντίληψη ότι το πρόβλημα βρίσκεται στην έλλειψη επαρκών εσόδων και προτάσσεται η φορολόγηση και η πάταξη της φοροδιαφυγής ως οι ενδεδειγμένες μέθοδοι μείωσης των κρατικών ελλειμμάτων. Αν προσθέσουμε σε αυτό το σκηνικό την τάση των εγχώριων πολιτικών να αναβάλουν τις δύσκολες αποφάσεις για το μέλλον και να αποφεύγουν τις δομικές λύσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε δημιουργία βραχυπρόθεσμου πολιτικού κόστους, καταλήγουμε με ευκολία στην ιστορία των τελευταίων δύο ετών. Πώς θα μπορούσε άλλωστε να υπάρξει σχεδιασμένη λύση σε ένα κράτος που αρνείται οποιαδήποτε συζήτηση περί μετρίσιμων μεγεθών και αντιστέκεται σε κάθε προσπάθεια οργάνωσης;

Είναι αλήθεια ότι, με αφορμή την κρίση, είδαμε αρκετές από τις ιδέες μας να μετακινούνται από το «πολιτικά αδύνατο» στο «πολιτικά αναπόφευκτο». Όπως είδαμε και πολιτικές να μας αποδίδονται αδίκως (όπως η τακτική της υπερ-φορολόγησης) ή ιδέες μας που εφαρμόζονται με τρόπο που ακυρώνει τον πυρήνα της σκέψης μας (όπως η ‘μερική’ απελευθέρωση των μεταφορών). Αυτή είναι η πραγματικότητα της πολιτικής και μέσα σε αυτή καλούμαστε να κινηθούμε.
Αν, όπως μας κατηγορεί η κ. Κλάιν, συγκεντρώναμε στα ντουλάπια μας και στις βιβλιοθήκες μας «αποθέματα από ιδέες περί της ελεύθερης αγοράς», τώρα είναι η ώρα να τις βγάλουμε στην επιφάνεια.